De leste börg

Achter op de Wieke, richten Wildervanksterdale, lopt n ziedwiekje
schuun van t hoofddaip t laand in. t Het de noam Nummer Dattien.
Noast dat wiekie lopt n loantje zo smaal dat ter hoast gain mins komt,
want n auto kin der nait rieden. Links en rechts zowied ast zain kinst
baauwten woar t ende van vot is, dook hangt stil en zwoar tussen
wiekswalen.
Onaindeg liekt t wel. Allewel….., nee nait hailemoal.
Op n klain endje van dat loantje òf, n kilometer of twije van t
daip, ligt n verhogen, n soort van wier midden in t slichte laand.
Hailemoal begruid mit bomen en stroeken dij aal honderden joaren
old binnen.
En t vrumde van dij verhogen is dat ter n woatertje deurhin lopt,
dij nait in verbinden stait mit t wiekje.
Staarker nog, t ligt zulfs hoger as t laand ter omtou, t begunt
aarms onder wat bossiederij en t verlust zok in t niks, aans woar-
aarms in de roegte.
n Woas van olderdom deurtrokken mit gehaimzinneghaid kropt troag
deur de stroeken hin.
Verschaiden lu hebben al pebaaierd om de gehaimen van dij ploatse
uut te pluzen, mor t ainegste wat ze vonnen hebben, sikkom hailemoal
onder de grond, binnen vaar grode zwaarfstainen, net as van n hunebed,
op elke hörn aine, net as n kesteel mit vaar houktorens.
Wat ook op zien minst wat verwonderlek is, is dat ter nait ain boer
is dij aansproak moakt op dat stee en der over proaten willen ze
ook laiver nait. Ol minsen op t dörp waiten te vertellen dat dat
stee vrouger n noam haar. “de Leste börg”, wuir t nuimt omreden t
olle volk, of eerdmantjes zoas we tegenswoordeg zeggen, doar heur
leste uutwiek haren. Teminste zo gait t verhoal, mie n poar
joar leden verteld deur Tjipko Loorbach, ain van d’olste minsen op
t dörp.
Hail vrouger, nog wied veurdat ter minsen wazzen, in n dokege
tied vol vrumde wezens en onbegrepen gewoarwordens, haar t olle
volk d’haile wiede omtrek bewoond.
Nait steurd deur wat din ook leefden ze doar aal doezenden joaren
hail tevree, geliek heur veurollen doan haren. Huuzen of zokswat
haren ze nait neudeg, omreden ze macht haren over de geesten van de
netuur.
En zo zollen ze vevast nog wel leefd hebben as nait op n dag d’eerste
minsen verschenen wazzen.
In t eerst was ter niks gain hikhakkerij west, integendail
zulfs, minsen en eerdmantjes haren n baarg van nander leerd, t
akkedaaierde meroakel. De minsen veuraal leerden n baarg over t
bewaarken van iesder, doar wazzen d’eerdmantjes ja woare meesters
in.
Mor noa verloop van tied veraanderde der wat en wazzen baaide
soorten wat uutnander gruid en aiglieks kon ook gain mins of eerdmantje
doar wat aan doun, t ging apmoal vezulf. Eerdmantjes wuiren noamelk
zó old dat ter gounent bie wazzen dij nait ains meer wozzen hou old
of ze wel wazzen.
Minsen doarentegen wuiren nogal gaauwachteg old, doudestieds wast
mit n joar of viefteg wel zo’n beetje òflopen. En ain en ander muik
dat ter in dij körte tied ook n hail bult kinder geboren wuiren dij
ook apmoal weer n stee hebben mozzen om te wonen. t Wuir dus al
krapper veur d’eerdmantjes.
Dij kluigen din ook op tied bie de minsen, dat t zo nait langer
kon. Der wazzen aal n haile boel van heur landslu vertrokken noar t
oosten, aandern noar t westen, over t grode woater, noar steeën
doar nog ruumte was. t Wuir tied dat ter ais n moal dudeleke òf-
sproaken moakt wuiren. En dat gebeurde din ook wel, mor t was aingoal
mor veur n poar joar en din was t weer malheur. Der wazzen
gewoon veulste veul minsen en dij haren n baarg ruumte neudeg,
en haren mor n kört geheugen.
Minsen hebben nait waiten hou dicht of ze bie d’ondegang west wazzen,
want as d’eerdmantjes dou wild haren, was der gain mins in t
leven bleven.
Woaterelven en stainmantjes haren t wel waiten, mor gelokkeg veur
d’minsen kwammen dij kwoadoardege types hier waineg veur.
n Aander ongelok bezörgen dat lag nait zo in heur oard en in t
lest trokken ze zok hailemoal terogge.
En noa verloop van joaren wazzen der gain minsen meer in leven
dij zulf nog ain van t olle volk mitmoakt haren. De joaren regen
zok aannander, minsen nammen aal meer en meer van t laand in gebruuk,
en eerdmantjes kwammen allenneg nog mor veur in verhoaltjes
veur d’kinder. t Leek wel of ze van d’eerdbodem verswonnen wazzen.

t Was aiven loater, t bestoan van t olle volk was oplöst in t grieze
woas van de geschiedenis.
Minsen knoiende in t veen, dat òfgroaven wuir om d’lu in de grode
steden nait te loaten verrekken. En de febrieken draaiende.
t Laand wuir deursneden mit kenoalen en wieken, want törf was n
belangriek goud en haile streken kregen ain totoal aander aanzain.
En dou der op n duur aal meer aarbaaiders in t veen kwammen, begonnen
d’eerste verhoaltjes kop op te steken over klaine kereltjes
dij zain wazzen aan de raande van wat t bossies, of achter n zaandrogge,
net even in t zicht, mor aaid boeten beriek.
De grode verveners laagden as ze heurden van t lutje volkie, en
din zatten ze d’aarbaiders, of ‘veenkers’ zoas ze doudestieds zeeën,
nog meer achter de boksem omreden ze mainden dat ze dij lutje
kereltjes verzonnen haren, zodat ze nait zo haard waarken huvm. Mor
hou wieder of minsen deurdrongen in t woeste, zompege laand, hou
stoerder de veenkers t kregen.
Störm, snij en dunderbuien sluigen mit zo’n duvels geweld op heur
in, dat ze der doodsbenaauwd van wuiren.
En dou in t lest t raive begon te verdwienen, veenhutten midden in
de nacht in brand vlogen en aal meer veenkers trovven wuiren deur
n elvenschot (ischias zoas wie t tegenswoordeg nuimen) en ‘lamlendeg’
op heur strozakken laggen, wollen ze t wel leuven.
As de veenboas hebben wol dat ter törf stoken wuir din mos e eerst
mor zörgen dat ter wat aan dij eerdmantjes doan wuir, en aans ging
e zulf mor op schobbe. Want doar wazzen ze intied wel van over-
tuugd, dat dij lutje kereltjes gounent van t ol volk wazzen.
En dat wazzen t ook en dat haandje vol dij der nog touhuilen,
wazzen vast van zins om nait wieder terogge te goan. Honderden
joaren wazzen ze nou aal mor wieder uutweken, in de hoop dat t apmoal
nog weer goud kommen zol en ze net as hail vrouger mit en
noast minsen leven konnen. Ze haren alle begrip veur heur törfstekerij,
mor ainmoal is t òflopen en genog is genog.
As minsen nou nait lustern wollen din zollen ze de macht van
d’eerdmantjes vuilen, n klain beetje haren ze ja aal ondervonnen.
De veenboer woaròf de venen van wazzen von op n mörgen n vel
pepier op zien schriefbero en doar ston in ain olderwets, mor hail
net, handschrift dat t ol volk zok ain stok laand uutzet haar, te
waiten,”ten zuud-westen van t Wiekster hoofddaip, haalverweegs de Pekel
ae en dattiende wieke vanòf t Wiekster verloat. Viefhonderd rou
in oppervlak, maarkt deur vaar grode zwaarfstainen, ain op elk hörn.
Zolaank wereld draait en vogels vlaigen, blift t ol volk binnen de
grens zoas aanduud deur de vaar stainen. Vanòf dit ogeblik is rai-
ve, goud en leven van de veenkers vaileg. In roil blieven minsen
vot van dizze leste veste, n leste uutwiek in n veur eerdmantjes
verloren wereld.”
Eerdmantjes zollen zok hier aan hollen en ze hopende oprecht dat
minsen dat ook doun zollen, veur elks zien bestwil.
Veenboeren stonnen nait bekind om heur fiengevuileghaid, mor dizze
haar t vel toch nait zo dik dat e nait de verschollen draigeminten
vuilde dij in de braif stonnen. Der was n baarg verlet noar törf en
zunder raive en aarbaiders kon e niks begunnen en niks verdainen,
en wat was nou viefhonderd rou, n schiet bultje, loat ze der gelok mit
hebben.

Twij honderd joar wieder binve we nou en der is nait veul meer te
vinden wat nog herinnert aan dij haarde, roege tied, of t mout al
dat stòkkie hoogveen wezen dat nog aaid in t sligte laand ligt,
stil, deur niks steurt, omgeven deur twijduustern, dook en
verbeeldens. Wachtend op n tied dij wizze komt,
de tied dat minsen weer votgoan
en t laand weer
leeg is,
vrij
is.