Zunder moudertoal

Deur Jac. Ahrenberg (1847–1914).

Vertoalen: Eric Dickens/Jan Sleumer/Geesje Vos

Wie vertrokken van Trångsunds* pier op n klaaine kuststoomboot, genoamd Figaro, wat gain bot handzoame noam waas veur n schip oet ons aailaandkontraain.

t Schip waas nait bot vlöt, bevaleg, elegant of jenteg. Haildaal nait: t waas n lewaaieg schip, nait bot solide en n balderboksem zo as Joukahainen ien Kalevala**, en ondanks aal dat lewaai en gesis, ondanks n spaigelgladde zee, bokselde hai wieder mit n tamtaaiernde troaghaid.

t Waas n smoorhaite Augustusdag. Hemel zette n iesdern koepel om ons tou, zun gluide omdeel, zodat alles joe veur de ogen schitterde, én scheepsmotoren deden heur best om leven aan dek te brengen.

Ik perbaaierde, mit dizze omgeven veur d’ogen, om ien mien verbeeldens „t Spitsrouden lopen van Viborg“ te reconstrueren, de blouderge slag zo as e ien dij hoogdroavende, academische en Vergilioanse stijl deur Groaf Oxenstierna beschreven is, mor net as aandern lichtkaans aal veur mie aan, ervoarde ik dat waarkelkhaid en woarnemens ter stee moaken kinnen dat de vrije vlucht van verbeeldens belemmerd wordt. Ik haar allain nog mor tied had om mie dij grootse oetdrukken te binnen te bringen: „rotsen dij schepen ien vaal lopen laiten, bedekt mit heur wrakken en deur nkander schud deur heur dundern”, dou ik wakker wer oet mien dreumkederij deur „Blitz tausend Donnerwetter, wat duvel!“ Doar sprong mien sloapende pazzipant omhoog van zien latjesbaank, woar e zo vredeg en stil op legen haar, onder n grote, graauwe linnenparaplu. Veur mie ston n man van middelboare leeftied mit n korte nek, braide scholders, n gedrongen torso en korte bainen. Kop was hom haildaal rood van hettens en mit n geboar van wanhoop en gremiedeghaid veegde hai zien neus, of wiste hai hom t swait van zien gladde veurheufd. “Die verdammten Fliegen” zee e, as om hom te verontschuldegen, en hai mouk n stieve Duutse boegen.

Rest van de dag konden wie onmeugelk om nkanders gezelschop tou en om dij reden keken wie nkander mor ains stief aan. Man zat orreg min ien zien klaaier. Tempi passati stroalden òf van de noaden van zien lözze linnen jas en van zien verfrommelde broek, tempi passati van zien opgebloazen rood en slecht schoren gezicht. Veurtied mos ik dat gezicht ooit zain hemmen ien n fienere, beter oetgebaaitelde versie, zuverder van hoedskleur, mor woar en wanner? Ik begon n inventoares van rommelhok ien mien geheugen te moaken en zocht ien duusterste houken en hörns noar haalf vergeten en verswonnen herinnerens aan mien kienderjoaren; mor alles vergees. Ik ging op kaptaain aan, bie t ketelhoes laangs, doar zwaarte, glinhaite dampen, geur van raanzege eulie en stainkool oet omhoog dreven, as van moddergeisers van Ieslaand, om hom wat biezunderheden over mien pazzipant te vroagen. Vergees.
Op trugweg kwam ik laangs n grote, versleten, deur motten aanvreten kovver van robbenvel. Op noamkoart las ik: F. v. Dravershausen Kaporien.

k Joa, doodstaarvenswoar, t waas hom, Fritz Nikolajevitsj von Dravershausen Kaporien. Mien god, wat waas e veranderd! Hai dij ooit n icoon van onverveerdhaid waas, hai dij zien Viborgdialect zo bedoard sprak, hai haar nou wat trugtrokkens over hom; n blik van verontschuldegen, dij vroug om tougevendhaid; wereld was nait oardeg veur hom west. Fritz, dij bespoddelke jong, polyglot, ain van de veule schoulkammeroaden woar de onstaarfelke woorden van Majoor Hartius op van toupazen waren: „ik ken ale toalen, tol’ko (mor) kin heur nait spreken”. Fritz waas t product van n aiwenlaang durende, mishottjede kruzing, n proeksel dij aal wat typisch, karakteristiek waas, elke veerdeghaid, elk begun aan groes haauwgen haar.
n Mengsel van Duuts, Pools, Zweeds, Fins en Russisch bloud broesde hom deur d’oaders. Dat waas allinneg aal dudelk oet zien noam. Allain aan grinzen van olle cultuur- en machtskontraainen kinnen zukse noamen aantrovven worden, ontlaind aan verschillende toalen. Net as mit zien noam, waas zien toal bie nkander klebukseld oet verschaaiden toalen dij sproken werden laans kuststreek van de Oostzee en de Golf van Finland. Hai waas ain van de leste vertegenwoordegers van n mengtoal, dij bekend waas onder de noam van ViborgZweeds en beroemd ien t haile laand.

’Fritz, kins die mie nog herinnern?’ Fritz keek mie aan mit zien blouddeurlopen ogen, hai veegde zien veurhoofd òf mit n grote zieden buusdouk en zee langzoam:
‘Entschuldigen Sie.’ Ik vertelde hom mien noam. ‘Aha, nåh, doe bist! Tied leden dat wie nkander veur t lest tegenkommen binnen. Nåh, goud mit die? Woar koms vot? Woar gaais hin?’ vroug e, aal keek e wat zuneg bie dit touvaleg trevven.
Ik beantwoordde zien vroagen en wie gingen bie nkander zitten en meneuverden Frits zien parasol wat om ons te beschaarmen tegen hettens van zun en t ketelhoes, terwiel, zo as voak bie zukse gelegenhaiden, wie proatten over olle tieden. Wie gingen aal ons jeugdvrunden bie laans en hillen herinnerns op aan tieden van vernuverns oet onze kienderjoaren. Twinneg, vieventwinneg joar veurtied waren wie nkander tegenkommen bie Majoor M. thoes en bie de hereboeren K. en B. Vieventwinneg, daareg joar veurtied haren wie mit ons baaid aan t visken en aan t voaren west en haren wie bafka en linna speuld. Kort en bondeg, wie bewoarden over en weer zulfde herinnerens aan onze kiender- en jeugdjoaren. Stoaregaan ontdeude Fritz, kreeg e meer proatjes en begon e te vertellen over wat of e deurmoakt haar. Hai sprak zien Duuts mit n vremd Russisch aksent en hai hil hom akkroat aan ale hoffelekhaidsoetdrukkens. Zien stem waas zwak en dun, en hou daip e ook begon, op t ind van zien zinnen kwam e hailtied op n hoge toon oet. Omdat e nou en din n Zweeds woord deur zien proat hin gooide, permeteerde ik mie hom te vertellen dat e zien Zweeds nog nait vergeten haar.
Hai wer der rood van om kop en antwoordde mit n zucht.
’Schanegenoeg, schanegenoeg!’ ‘Woarom ”schane genog”, hou meer toalen ain sprekt, hou meer e ien reken is, zo as t gezegde gaait.’
‘Es ist nicht wahr, das ist eine Lüge,’ begon e, zo haard dat zien stem dervan kroakte; en ien t hoogste falsetto steutjede hai vannais deur: ’Da-da-da; es ist nicht wahr.’ Ien zien gebroken toal begon e zien kiek op t toalvermogen oet te stukken. Zien toal waas net zo nondescript as zien aalgemaine veurkommen. Wat mekaaierde, waas ironie, humor, waarmte; t waas n kolle, gebroken toal zunder overtugen en pertaanzie, alewel hai nou prout over wat hom aal n hail zet kweld en ploagd haar. Wat e zee, zol-je as volgt soamenvatten kinnen.

Tr/Vysotsk /Vysotsk ångsund/Uuras/ VysotsIe kinnen mor ain toal leren. De rest kennen ie nait zo as t heurt. Ook aal ken-je grammoaticoa goud, ie binnen as n vaaierkantege pin ien n rond gat; ze zellen joen ziel nooit n levendege oetdrukkenswies worden. En dizze aine toal dij ie leren, zulfs dij mot ien joen kienderjoaren leerd worden, aans zellen ie nooit heur rondom smoak, heur fienste betaikensverschillen te pakken kriegen. n Verordern dat n laand twijtoaleg wezen mot, is maalmanswaark – n onmeugelkhaid. As der ain waas dij dit oet aigen ervoaren wis, din waas hai t wel; as der ain waas dij leden haar aan t gemis van n moudertoal, din waas hai t. Aal zien hoop waas vervlogen, hai haar t levent nait op n bordje had, en dit alles schreef e tou aan dij aine oorzoak; dit gemis van n moudertoal en dit tekortkommen allain waas daipste oorzoak.

Fritz zien veurolden waren van oorsprong oet de Baltische landen. Laang leden, ien tied van Zweedse permoters, haar zien femilie bie dat beroemde gilde heurd, t Zwaartheufd Bruierschop ien Tallinn. Tiedens 17de aiw haar n Draverhausen, Andrej Ivanovitsj, hom as handeloar ien Finse stad Villmanstrand registreren loaten, noar gebruuk zunder dat e ooit op dat stee west haar, zodat e om verschaaiden lokoale belastens en hevvens ien zien aigen Sint Petersburg touschaiten kon. As kiend waas Fritz aal aigen west mit de drij toalen van Viborg: Fins, Duuts en Russisch, n deupgeschenk van ain of aander kwoaie fee; en bovenop dit juk van kennes, mos e loater ook nog Zweeds leren. Aargens tussen zien tiende en twaalfde wer dizze babylonische toezeboudel nog vergroot deur n Fraanze bonne.
Toesternust ien zien hazzens waas vervaast worden, en oet gebrek aan n systemoatische grammoaticoastudie (ien dij doagen lazen ze allain mor n Letiense syntaxis op schoul) wer t aal joaren minder. Hou groder e wer, hou meer t verlet om nije woorden. Ien dij etymologische wildernis, pakte hai t eerste t beste woord dat e ien muit kwam, en omdat e, noadat e zien ollu verloren haar, mainsttied bie femilie ien Viborg touhil, waas dizze wildernis vervast groot genog.

‘Eine Lüge is es. Waistoe houveul muite t mie kost het om t slechte Duuts te leren dat ik nou proat? t Het mie veul joaren van stried en waark kost. As n ol keerl heb ik t waark van n kiend haildaal opnijs doun monnen. Waistoe wat ik deurmoakt heb om te perbaaiern op en van schoul te kommen? En kins die veurstellen wat ik op schoul leden heb omwille van mien toal? Ik, de witte kraai, de rooie doef; elkenain keek en lusterde noar mie.’
‘Nou ja, jonges binnen altied vraid. t Het gain zin om joe doar nog drok om te moaken.’
‘Mor wichter, loater, dinkstoe dat dij genoadeger west waren?’
Ik kon t nait helpen dat ik even glimlaggen mos. Ik herinnerde mie de neerloagen ien zien jongesjoaren.
‘Herinnerstoe die Mari H…, dij traauwde mit dij Russische handelsman? Zai het mie t levent ien ielìn brocht.’ ‘Wat is der gebeurd din?’ ‘Vrags mie wat der gebeurd is?’ En hai begon mit t volgende verhoal. Om t ien zien aigen woorden te doun, zol ik hail nait kinnen. Ik zel t mit pemizzie zo goud meugelk noavertellen.

‘Goud! Herinners die dij twij mooie scheeraailandjes, de rotsachtege Neulasaailanden, doar zeeoarends heur jongen oetbrouden ien oestege sparren? Wie waren doar mit n hail smak, Misha, Dasha en Mari; o joa, doe waas der ja ook bie. Wie visten op forel aan zeeoever en op golden ruusvoorn ien dij ondaipe baai. Dat mot ien de joaren van 1850 west wezen. O, wat n dag, om nooit te vergeten! Kwarts ien t rode greniet schitterde ien zunschien as n miljoun steerns. Golven spoulden vris en vrij, n zeewiend mit zien staarke en zaachte aanroaken, aan horizont, n bos van masten en wimpels; dat waas Trångsund. – Ik bleef hailtied dicht bie Mari, hilp heur mit t oas en waas zo gedainsteg en traauw as n poedel. t Wer oavend, n prachtege zummeroavend. Wiend ging liggen, golven werden laif, zaacht. Moan kwam op as n baal en scheen omdeel over golven: n braid, geel zwad tussen lucht en onszulf. Ainden vlogen hoog aan hemel, haalzen rechtoet, op weg noar begrasde ienhammen. Tied om op hoes aan te goan.

Wie waren ien ons boot, allain op zee. Aander lu waren maans west om wied veur ons oet te kommen. Ze waren haildaal verswonnen ien n lichtluchtege violette dook dij boven t woater hing. Mari waas hail vertraauwelk, zaacht en vrundelk west. Nou of nooit, docht ik. Ik rustte op mien spoanen. Maria Karlovna fluusterde ik en stak mien haand oet noar heur. Ze gaf mie heur witte pootje. A! Jeugd, jeugd, prachtege tied! Wat n zegenrieke sensoatie trilt ter deur joe hin as ie deur zo’n zaacht en waarm haandje mit rozenrode vingertjes aanroakt worden! t Moanlicht vil op heur gezicht. Ik kon zain dat ze aans waas. Zai wachtte dudelk op n zeggen van mie; mor haals zat mie potdicht en t bloud broeste mie noar de kop.
Wat mos ik zeggen, en ien wat veur toal? Zai sprak sikkom niks aans as Zweeds. Ien t lest zee ik: “Maria Karlovna, willen ie miene wief worden?”
A! Ale beteuvern waas broken; zo as prinses dij oet heur bosdoeske wakker wer van n doetje, zo wer Maria wakker schud deur mien woorden. Ik kon dudelk ien t moanlicht zain hou n schaar van spot heur over t gezicht kroop. Ik draaide mie doalk van heur òf, mor lait n spoan ien t woater valen. Ik leunde oetzied om hom trug te kriegen.’ ‘Joa, ik herinner mie dat ter proat waas van n haile toustand.’
‘Hai, as ik mor ain toal goud spreken kind haar, wat veur toal ook. As mien woorden der vrij oetstroomd waren, ongeremd as golven van zee. Mor nee, wat t daipst ien mien ziel zat, laag bezied as n mozzel ien zee. Over mien lippen wer t verhevendste belaggelk, fiene winken werden barokke, hoogdroavende, platte gedachten. Kins die mien toustand veurstellen, doar op zee mit heur en mit mor ain spoan. Wie mozzen wel om hulp roupen, en dat waas t ind van mien leutje laifdesverhoal.’

Fritz oogkuurde strak veur hom oet. ‘Och joa, zeg ik nou, ik heb heur zain bie heur leutje Russische broaskeders, mit heur holle wangen en grote tanden. Ik ben blied dat t oflaip zo as t goan is. Mor dareg joar leden waas t hail stoer te verduren. Zaacht, wit, aantrekkelk en rond as n stoetje. Geef tou dat t n stipdiggeltje waas!’ ‘Dat geef ik tou, ik wil zulfs tougeven da’s n fikse petatter van t löt kregen hes, mor allain ien laiden van barden speult jeugdege laifde dij reusachtege rol doar t haart joe van brekt. Vanwege de troanenrieke laiden van dizze dichterlieke knoapen het de nije generoatie hom verhaard. Der binnen hail veul aander dingen ien t levent muite weerd om achterheer te zitten.’ ‘Aal goud,’ antwoordde hai stoens, ‘perbaaierstoe mor te geloven dat t verleden nooit bestoan het, dat omkapte bomen begonnen binnen oet te botten en opnijs te bluien; zulf kin ik doar nait ien leuven. Ik kin die verzekern dat ik n minsk bin dij op ale Zeuven Zeeën schipbreuk leden het; en de oorzoak van aal mien ongeluk is t feit dat ik gain moudertoal heb.’
Hai rustte mit zien lelk geboetseerde kop op zien handen en gapte veur hom oet; en zo heurde ik de rest van zien noodlottege oaventuren aan.