Plat ≠ plat

‘De brandstofprijzen exploderen! We worden genaaid aan de pomp!‘ Dizze klacht ston op www.autoblog.nl. Reactie van n lezer: ‘Tjasses, waarom nu zo’n gratenpakhuis met fake boobies gebruikt?’

Vrouger, dou ‘elite’ nog veurschreef wat plat of beschoafd waas, haren mainste lu ien noavolgen van elite dit nog plat vonden. Mor veurschrieven is tegenworreg olderwets en beschrieven nijmoods: toal van klacht en lezersreactie zol nou onder ’stroattoal’ valen, en stroattoal wordt nou as n weerdevolle ontwikkeln zain dij biedragt aan de interkulturele kommunikoatsie van jonge lu. t Veurschrieven van wat deurgaait veur beschoafd of plat gebeurt op t heden ien stilleghaid. Ain dij n sollicitoatiegesprek begunt mit: ‘Alles chill, mati?’ Zukkent wordt mainstekaans nooit woordvoerder van t Ministerie van Justitie.

t Nederlandse woord ‘plat’ (figuurlek) het nait de zulde betaikenis as t Grunneger woord plat (fig.). Van Dale’s Nederlandse Woordenboek geft: ‘Alledaags, laag-bij-de-gronds, een platte geest, platte scherts, gemeen, platte woorden’. Ook bie Ter Laan, Molema en ien t Plattduutse woordenbouk het ‘plat’ de betaikenis van ‘onbeschoafd’.
Ter Laan: wat proatst ja gruin! Dat is: plat, onfatsoenlijk.
Gruin is ien dizze betaikenis verolderd en verdrongen deur t Nederlandse ‘plat’.

Vraauw Roukema, Narriman en Rozeboom

Vraauw Roukema, vraauw Roukema;
Wat hebben ie dikke titten;
Hou waiten ie dat, hou waiten ie dat;
Ze hangen joe ja sikkom tot op t gat.
Vraauw Narriman, vraauw Narriman;
Wat het joen man n dikke;
Hou waiten ie dat, hou waiten ie dat;
Ik heb hom zulf ien handen had.
Vraauw Rozeboom, vraauw Rozeboom;
Wat bennen ie daip hìn zonken
As smörnsvroug, t hoantje kraait
Den is vraauw Rozeboom weer naaid.

Ter Laan:
BEK 1° bek. 2° mond. Vroeger heel gewoon; nu ruw. Hai wil der gain bek aan zetten = hij roert het eten niet aan.
KOP 1° Hoofd. De kop mout t gat verkopen, minder nette uitdrukking; een arm meisje moet aan de man komen door haar mooie gezichtje.
SMOK = kus. n Smok zunder snor is as n aai zunder zolt.
DOETJE = zoen, een ‘’fatsoenlijker’’ woord dan smok.
TUUT, TUUTJE (Z en W.Westerkwartier) = doetje.

Mien nichtje komt van buten,
Ze ken niet neien,
Ze ken niet breien,
Ze ken niet tuten.

Van Dale’s Nederlandse Woordenboek geft nóg n betaikenis van plat: de platte volkstaal, de nietbeschaafde taal (ook in koppelingen als ‘plat-Amsterdams’ enz.), plat praten, dialect praten.

Mor Ter Laan en Molema geven ook de betaikenis – en doar gaait t ons hier om: plat proaten = de volkstaal spreken; (plat, (plat)grunnegers, boers proaten. En din bedoulen ze nait n platte volkstaal, zo as Van Dale, mor n ’richte en slichte’ volkstoal. Ook t Plattdeutsch-Hochdeutsches Wörterbuch geft bie platt: adj. plattdeutsch, mundartlich. Plattdüütsch, adj. plattdeutsch, niederdeutsch.

© Heinrich Schürmann (Münsterland)

*1 Min Platt – Mien plat
freuer – vrouger
hät se mi – hemmen ze mie
wiägen min Platt – wegens mien plat
outlachet – oetlagd
vondage – vandoag
sah ick iär Dönekes – zol ik heur verhoaltjes
vertellen – vertellen
ick fleut iär – ze kinnen mie
wat – wat

Der bennen ook nuanceverschillen. Betaikenis van t Grunneger woord schiet is vergeliekboar mit dij van t Angelsaksische shit, nait zozeer mit t Nederlandse schijt. Behaalve ien ‘schietgemak’ het ‘schiet’ voak nait veul mit stront te moaken, eerder mit veul of klaain: n leutje schietkerelje, schietbeetje, schietboudel, schietgelukkeg, schietendbenaauwd, schietgemakkelk, schietenat, etc. Hai kerel! Zo veul muite veur zo’n leutje schietkeudeltje! Schiet! (aalmoal gekhaid).
Schiet = stront; zai het nait veul schiet om hakken = t is n slichte vraauw; t Is schiet mit ol Freerk = t gaait slecht; Hai is zo wies as schiet = hai het n bult kak op zien lief.
Schiet = onbetaikend. t Is n schietboudel = niks weerd/rommel; n schietbeetje, schietgelukkeg, schietgemak.
Schieten = kakken. Duvel schit altied op dikste bulten;
Schietend benaauwd; baangschieterd, schietennood;
Schiet tie oet! = loop noa de pomp! (en vang stiekelspoorns ien klomp!). Schieterg = groeterg; t is schieterg weer = regenachteg.

Is onderstoand taimke plat? Ston vrouger o.a. op tabaksdeuzen:

Drij dingen dij verwondern elk:
n Swaarde kou geft widde melk,
De zolde zee geft vaarse vis,
En n zuit moagdje zolde pis.

Volgens Perf. H. Niebaum, ien t Handboek voor Nedersaksische Taal- en Letterkunde, het t woord ‘Platt’ n betaikenisverslechtern mitmoakt.

*1 Oet: Alles plat(t). Bloemlezing uit Achterhoek/Liemers, Grafscha* Bentheim, Twente, Wes.alen. 2002

Ien veurrede tot Delftse vertoalen van t Nije Testament van 1524 is proat van t goede platten Duytsche, doarmit wordt bedould: volkstoal van dij gain Letien verstoan. Platten Duytsche het doar de betaikenis van dudelk, begriepelk, vertraauwd. Mor as Platt ien 17e aiw ien Noord-Duutsland overnomen wordt, liekt betaikenis van ‘toal van socioale onderloag’ aal overhand te hemmen. Plat(t) komt pas ien t leste dail van 19e aiw ook op as dialectgeogroafische benoamen zunder weerdeoordail.

*2 Oet Schoulmeesterrapporten van 1828 bliekt dat olders dou heur aigen opvattens haren over plat en beschoafd. Ien Oostwold, Westerkwartier, zat meester Tjibbe Hessels Jongsma. Hai wol van zien dorpsgenoten wel ‘verlichte’ burgers moaken, mor kreeg t mit olders aan stok: ‘Wanneer men de kinderen in de school over de welvoegelykheid in gesprekken enz. onderhoudt en aan het verstand tracht te brengen, dat men voor kop, bek enz. en dergelyke woorden en uitdrukkingen, beter hoofd, mond bezigt, dan geven zy ten antwoord, dat zy zulks op school, zoo de Meester dit verkiest, wel willen in acht nemen, maar daar over in huis worden uitgelagchen; terwijl hun dan tevens door hunne ouders wordt toegevoegd: “Dat huift kuster jim nyt ien te stupen. Wi bin zoo geleerd nyt.’

Ien t Nederlands tijdschrift voor psychologie (2015) ston dit over t dialect: ‘Twee auteurs, Heijmer en Vonk, hebben 60 mensen laten luisteren naar een Nederlandse tekst die door diezelfde spreker ook uitgesproken is in een dialect, t.w. Amsterdams, Haags, Limburgs en Twents. Belangrijkste oordeel: de spreker van het ABN komt capabeler, competenter over, maar als diezelfde spreker dialect spreekt dan klinkt deze dommer. Daar staat tegenover dat het dialect meer warmte en gemeenschapszin uitstraalt, de ABN-spreker is humeuriger en saaier.’

*3 Ien 1975 zong Nederlandse zanger Alexander Curly ien quasi-streektoal :

‘Guus, kom naar huus, want de koeien staan op springen.
De varkens motten vreten en ‘t hooi mot van ’t land.
Guus, kom naar huus, want daar beuren rare dingen.
Dit kan toch zo niet doorgaan Guus, wat is er aan de hand.’

Op n streektoaldag mottjede toalkundege Harrie Scholtmeijer over dij tekst: ‘Curly’s lied Guus, kom naar huus is zó plat en geeft blijk van zó’n geweldige minachting voor de streektaal, dat de Nederlandse beschaving vanwege zijn lied even helemaal door de bodem zakte.’

2 (P.Th.F.M. Boekholt/J. van der Kooi (red.): Spiegel van Groningen. (Gron. Hist. Reeks 1996).
3 Alexander Curly: Guus kom naar huus: https://www.youtube.com/watch?v=OUCbhznOGYk