Taande Betje
Mien Pa en Moeke haren aal drij kinders. In t joar 1934, in Vlagtwedde, kwam ik d’r bie. Toun t zo wied was mit Moeke ruip ze noar Pa: “Hoal Taande Betje vot mor op.”
Taande Betje was n boakster dij wied en zied bekind ston in t Grunneger Westerwolle. Zai heurde ook bie de Jeudse gemainschop in Vlagtwedde. Messchain was zai nait zo aarg otterdoks wat dat betreft, mor zai was n Jeude en doar haren minsen heur nait minder laif om.
Toun Taande Betje bie Moeke kwam haren mien ollers de twij olste kinders, Kees en Truus, aargens hin stuurt woar ze aans nooit hin moggen. Mit grode ogen in d’kop gongen ze noar d’kermis bie de Hervormde kaark. Ze kregen wat sìnten mit in buus en t duurde nait laang of ze haren de grootste lol op de draaimeulen. Leutje Herman was der ook nog, mor dij bleef thoes en mog op zien koamer speulen.
Mien Moeke kon lezen en schrieven mit Taande Betje en ze haren mit mekoar aal veul beleefd. Taande Betje was gain femilie van ons, moar zo wer zai nou ainmoal nuimd. Volgens mien Moeke kon zai niks verkeerd doun, en zo het Taande Betje mie de wereld in holpen. Gain gesoes en gemier. Gewoon deurbieten. Alles gong goud. Taande Betje zel wel wat mit mie omklungeld hebben en ze zel mie wel ais goud bekeken hebben. Messchain zee ze tegen Moe: “t Is alweer n jonkje, net n leutje oapke. Hai is wat klain en trillerg, hail aans as dij aandere twij jongens. Hejje aal n noam veur hom?” Moeke zel wel zegd hebben: “Nuim hom mor Senske, net zo as mien Pa.”
k Heb Taande Betje nooit kind. Mien zuster, Truus, herinnert heur nog hail goud.
Zai kwam mien Moeke voak helpen, nait allain mit bevallens. As Moeke zoch nait goud vuilde kwam Taande Betje der aan. Asmis zee Moeke tegen kinders: “Goa moar n zetje noar Taande Betje, Pa hoalt joe wel weer op.” Kinder moggen altied geern bie Taande in heur gezelleg hoeske wezen. Heur olste zeun woonde toun bie heur in.
In 1934 wuir mien Pa overploatst noar Winschoot. Wie kwammen te wonen vlak bie n stinkende drekstoupe, mor t hoes was wel netjes. Vanzulfs heb k gain spier van dij haile verhoezerij vernomen. k Wait niks aans dat ik in Winschoot opgruit bin. Mien geboorteploats, Vlagtwedde, zee mie vruiger ook niks.
Mien zuster vertelde mie dat in de joaren veur de oorlog mien femilie wel kontakt hollen bleef mit Taande Betje. Of en tou kwam zai bie ons in Winschoot of Moeke en kinder gongen mit tram noar Vlagwedde. Toun Duutsers in 1940 Nederlaand binnenvaaln kwammen wer alles aans. Veural veur Taande Betje en aandere synagoge bezuikers in Vlagtwedde.
Zai wol toun abseluut nait meer noar Winschoot kommen. Zai zel toun aal best besevt hebben dat zai mien femilie in gevoar bringen kon. Je konnen ja gain mins vertraauwen, de noabers in Winschoot nait, en de noabers in Vlagtwedde hailemoal nait.
In t begun van de vattiger joaren zee Moeke op n dag tegen Truus: “k Bin zo benaauwd over Taande Betje, wie mouten noar Vlagtwedde. Gaist mit?”
Moar toun ze bie t hoes van Taande Betje kwammen wol zai deur nait opendoun.
Zai was wel in hoes: rook kwam ja oet schösstain. Noa hail wat klopperij gong deur op n kiertje open. En toun heurden ze Taande Betje roupen: “Och laiverds, nait noar binnen kommen heur. Goa direkt noar hoes. Blief hier nait stoan.” Moeke en Truus heurden heur schraiven…
Mien Moeke het altied n vuurvreter west en laip zo noar binnen. NSBers konnen doodvaaln. Och wat was Taande Betje zaik en slap en overstuur. Mien Moeke en Truus hebben heur wast, t bed verschoond en eten kloar moakt. Och, wat was zai bliede. Moar heur benaauwdhaid gong nait vot. Gerdienen mozzen dicht. Noabers moggen niks zain. t Ofschaaid zel wel vreeselk stoer west hebben. Mit n zwoar haart raaisden Moeke en Truus verdraiteg weer noar Winschoot.
Ze bennen der nog n poar keer weer hin west en loater zee Moeke voak: “Woarom heb k heur toun nait mitnomen noar Winschoot?” Zai het der veul last van had, want toun was der nog n kaans…
n Moand loater gongen Moeke en Truus weer mit tram noar Vlagtwedde. Mor toun ze bie t hoes van Betje kwammen haren ze direkt deur dat der wat loos was. Gerdienen wazzen dicht en t was zo stil. Ze kregen gain geheur toun ze aanklopten. Der was gain mins thoes.
En toun heurden ze in t dörp dat Duutsers alle Jeuden van Vlagtwedde, Boertang en van d’haile omgeven op transport zet haren noar zogenoamde waarkkampen in Duutslaand. En Vlagtwedders vertelden dat Taande Betje en heur zeun der ook bie wazzen. Taande Betje was nait staark genog west om te lopen. Duutsers haren heur mit ber en aal op de razziawoagen gooit.
Pas loater, joaren loater, begrepen ze, en wie apmoal, dat aal dij 46 Jeuden van Vlagtwedde en Boertange deur Duutsers vergast wazzen in Auschwitz – Birkenau of duvelse kaampen mit noamen zoas Sobibor of Bergen-Belsen. Volgens Geert Mak (2) bennen der van de 140,000 Jeuden dij in Nederlaand woonden in t begun van de oorlog roem 100,000 vermoord, zo’n 75 persent. En de maisten wazzen in Kamp Westerbork west (k heb dat Dürchgangslager in t veurjoar van 2005 bezöcht). Doar vlak bie, in Hooghoalen, wazzen ze op n train zet en deurstuurt noar Duutslaand. En dij trainen gongen altied deur Winschoot hin….
In Winschoot zulf wuir hoast de haile Jeudse gemainschop van kaant mokt. Hoast 400 bennen nooit weer van t oosten weeromkommen en mor n haandjevol bleven in leven. d’Vruigere synagoge in Winschoot staait ainzoam n beetje achteroet in n stroat. Nou wuir t gebaauw deur aandern broekt.
k Kin mie zulf nait veul herinnern van de oorlogsjoaren. Nait zo veul as mien bruier en zuster. Truus vertelde mie dat zai voak bie t spoor stonnen te schraiven wanneer trainen vol mit Jeuden deur Winschoot hin kwammen, richting Nije Schaans en Duutslaand. k Zai ze doar stoan bie de spoorhekken over t Sint Vitusholt, Gaarst of Blijhamsterweg. Ze zagen wel ains blaike gezichten of slappe haandjes. Asmis vladderden leutje braifkes oet de vijwoagens van de trainen dij persies op tied bestuurd werden deur ‘traauwe’ personeelsminsen van de Nederlaandse Spoorwegen. En dij braifkes wollen ze zo groag mitnemen noar hoes. Mor, bie elke overgang, stonnen Duutsers mit t geweer kloar.
Jan Boer (1) schreef ooit ais n verhoal over 4 Maai, de dag woarop Nederland de minsen, dij in en deur de leste wereldoorlog omkommen binnen, gedinken.
“Der lopt n rood spoor deur dij vief joar hin, n spoor van bloud,” schreef e. Jan Boer gait aaltied op 4 Maai n zetje n Jeudenkaarkhof bezuiken. Hai schrift: ” Mit dizze Jeuden, dij hier begroaven liggen, doar was niks mit te doun. Dij binnen gewoon oet tied kommen en hier begroaven. Mor dij aandern, dij hier nait begroaven liggen, dij ze eerst votsleept hebben en loater in t oosten vergast en vermoord hebben, doar gaait t om! En den wor ik stil. Dat zok dat onder onze ogen ofspeuld het! Wie stonden der mit de neuze boven op, dou ze ze mitnomen hebben.”
En verder: “De zaarken op t Jeudenkaarkhof stoan ainzoam en verloaten, midden in t veld. t Is goud dat dizze minsen t nait meer mitmoakt hebben. Dat zai t geschraif van lutje kinder, t gejammer van de moekes en t stille verdrait van de voaders nait heurd of zain hebben. Mor wie hebben dat wel! En wie zellen der nooit meer lös van komen!”
Beter kin gain mins t zeggen.
Noaschrift
Mien vraauw en ik wazzen in Maai 2005 oet Canada op bezuik in Nederland. k Zee tegen mien neef dat k zo groag ais Winschoot weer zain wol. En dat is gebeurd. Wat was d’bourel veraanderd! Van Winschoot binnen wie via Duutslaand in de Vesting Boertang terechtkommen. k Was der nog nooit west en k heb der haailwat ronstruund.. k Zag doar inains n leutje synagoge en toun begreep k dat dat gebaauwtje de synagoge was dij ooit in Vlagtwedde stoan haar.
Stain veur stain, lat veur lat, haren ze d haile bourel verhoest en weer opzet in Vesting Bourtange, as n museumstok. Boeten zag ik n bulde bloumen veur n gedenkploat liggen. Der was ook n tekst: “Gedenk wat Amalek U gedaan heeft… vergeet het niet.” (Deuteronomium 25: 17-19). En verder: “Ter herinnering aan de 46 gedeporteerden van de Joodse gemeente Boertange-Vlagtwedde uit de jaren 1940-1945.”
k Heb ais aandachteg aal dij noamen lezen: Rotschild, Salomons, Mozes, Levie, Sachs, enz. k Haar nog nait deur dat dit n onvergeetelk mement in mien leven wezen zol. Want wat was de leste noam op dij ploat? Betje van der Brug.
Mien zuster beoamde loater: dat was Taande Betje.
- Jan. J. Boer, Fuut, fuut, laange bainen en gain kuut (Wildervank, Uitgeverij Dekker & Huisman, 1989).
- Geert Mak, De eeuw van mijn vader (Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, 1999).
