Roege toal
Dat Grunnegers vrouger roeger in de bek waren as tegenworreg zel gain nijs wezen. Dat waren ‘Hollanders’ ook, mor ‘Hollandse’ bovenloag is doar eerder mit oetschaaid as de Grunneger, zo liekt t wel.
Ik goa ien dit stukje mainsttied t woord ‘Hollands’ en ‘Hollanders’ bruken en nait ‘Nederlands’ en Nederlanders’, omdat ik geern n onderschaaid moaken wil tussen Grunnen en West-Nederland. Veur OostNederlandse streektoalegen bevubbeld geldt t zulfde as wat veur Grunnegers opgaait.
Waas of is de roege proat en schrieftoal van Grunnegers op n aander menaaier roeg as dij van de ‘Hollanders’? n Moal of wat hemmen wie doar diskuzzie over had. En din ging t om schrieftoal. Doarbie nam ik sums de pezietsie ien van fienflòtter as t mien schrieverij en dij van mien gesprekspartners aanbelangde, mor sums leek n dail van mien Grunneger gesprekspartners wel veul ‘fiener’ als ik, bevubbeld bie heur òfgries van verhoalen van Grunneger schriever Henry Hes. t Ging ons benoam om criterioa ien heden en toukomst bie de Grunneger schrieftoal.
Bie ons gesprekken over roeg of nait kwamen hail wat woorden oet stroat- en schrieftoal aan de order: miegen, pizzen, schieten, fietern en k wait nait wat aal. Apmoal woordgebruken dij aansluten bie n vrougere ‘primaire’ landeleke levenswies.
Ter Laan geft mit zien commentaar bie t woord ‘bek’ n hail schier veurbeeld van veraanderde opvattens bie Grunneger ‘bovenloag’ van zien tied. Ter Laan: Bek. 2. Mond. Vroeger heel gewoon; nu ruw en onfatsoenlijk.
Ain van de geefste – nog haalf Vraize, haalf Middelnederduutse – zinnen ien Feenstra’s bouk Duizend jaar Gronings taallandschap komt oet 16e aiwse protocollen van Hoofdmannenkoamer. t Waas ien Soaksum- hoezen dat n parochioan veurtiedeg oet kerk vótlopen wol en dat pestoor hom terugraip. Man draaide hom om en vroug aan pestoor: ‘ick will wthgaen und schiten eens.
Wiltu mit?
Kinnen ie joe n tegenworrege Grunneger kerkganger veurstellen dij zukse toal tegen n pestoor of n domie bruken zol?
Ien t aalgemain prouten/schreven lu vrouger ook ien t Nederlands veul roeger as non. Kiek mor bie ol Bredero (1585-1618). Dichter Bredero waas gek op Maria van Tesselschade, mor zai nait op hom. Teleursteld schreef e ien n gedicht aan heur:
‘Indien uw lichaam goddelijk is,
Straal rozewater in plaats van pis!’
Feenstra het t ook over n rechtzoak ien Bavvelt, 1707, woarbie preekheer van Tinaalng veurkommen mos. Redger kreeg roezie mit hom. Dou domneeske heur der mit bemuien wol, beet redger heur ien t Nederlands tou: brui weg ghij vots, wat hebt ghij hijr te doen, of ik geef u een voet in den aers.
Van Dale: bruien (verouderd), ervandoor gaan, maken dat men wegkomt. Zo’n oetvaal kinnen wie ons van n tegenworrege rechter nait recht meer veurstellen!
Veur ter Laan was t woord ‘vots’ zó roeg dat e hom achter t Latien verschool: fotse (plat) = cunnus. Ik heb t veur ale wizzeghaid even ien van Dale opzöcht.
Cunnus = kut.
Ie kennen apmoal de oetdrukken: ze dronken een glas, deden een plas en alles bleef zoals het was. Dizze oetdrukken is n variant oet n verske van n anonieme dichter oet 1724: ‘De vergadering van de Staten van Hollandt’:
Sij comen bij paren/Om te vergaren/In den Haegh.
Sij sijn ‘er so graegh./Sij drinken een glas/Sij pissen een plas En laten de saak soo als hij was. Sondaghs absent/Maandaghs in ’t Logement/Dinghsdags present Woensdaghs compleet/Donderdaghs niet gereet, Vrijdaghs niets gedaan/Saterdagh na huijs gegaan.
‘Pissen een plas’ is ien t tegenworrege Nederlands ‘deden een plas’ worden. Zulfs ien t BNN tilleviziepergram ‘Spuiten en Slikken’, woarien geslachtsdailen joe om oren vlaigen, zel t woord ‘pissen’ of ‘schijten’ nait zo direct bruukt worden as oldere Grunnegers dat deden/doun: ordinair.
Aan t ind van zien bouk schrift Feenstra: De 18e eeuw was in zekere zin de afsluiting van een tijdperk waarin ruwe gedragscodes en openlijke gewelddadigheden eerder regel dan uitzondering waren. Daarbij hoort een direct taalgebruik, inclusief schelden. (…) Pas in de loop van de 19e eeuw zou de ‘beschaving’ als gevolg van het verlichte denken grotere groepen van de bevolking gaan omvatten.
Perfesser en dichter Hans Elema (19041977), sloot hom bie ter Laan en Feenstra aan, dou e t over twij fronten haar, woartussen n (Grunneger) dichter hom beviendt: ‘het andere front is dat van de op traditie gerichte dialectsprekers voor wie Groningse literatuur samenvalt met ouderwetse platvoersheid, niet geschikt voor de beschrijving van eigentijdse problemen.’
Mooi wat Grunneger schievers bennen deurgoan ien dij olderwetse trant. Summegen schreven ien t eerns ien t Nederlands en oet gekkens ient Grunnegers. Dodelek veur de Grunneger toal. IJnte Botke schrift doarover ien ‘Wie aan Groningen denkt’: ‘In Friesland speelde de vorming van een eigen identiteit zich in belangrijke mate rond de strijd om het behoud van de streektaal af. In Groningen was daarvan geen sprake. (…). Tj. P. Tresling (1809-1844) dichtte weliswaar in het Gronings en het Fries, maar voor hem waren streektalen niet de uitingsvorm voor diepe gedachten of grote emoties. Hij gebruikte ze als een middel om humoristische effecten te bereiken. Tot ver in de 19e eeuw was dat bij andere schrijvers in het Gronings eveneens het geval.’
Botke haar net zo goud schrieven kind: tot in de 20e eeuw. Ain van zukse schrievers waas bevubbeld Jan Bos (W. E. Keuning/ Willem de Mérode (1887-1939).
Ien t tegenworrege Nederlands kin t goan over (jongern)-stroattoal en over ‘volkstoal’. Ien Marc De Costers Groot scheldwoordenboek (2007) bennen der om en bie 2500 scheldwoorden bie nkander zet. t Bennen benoam woorden oet recentere tieden en oet ale loagen van soamenlevens ien Nederland en Vloandern.
Doar stoan nuver haarde bie, zo as kutlul, graflijer, holdouwer en geitenneuker.
Veurtied (1998) haren D. van der Heide en J. Woldering aal n boukje mit Grunneger schimpnoamen publiceerd: ‘Dreum van n Hogelandster brijhapper’. Mor dat boukje mit apmoal locofaulismes (scheldwoorden veur bewoners van n bepoalde ploats of streek) is haildaal op t verleden richt.
Toch is der n onderschaaid tussen roege volkstoal van vrouger ien Grunnen en tegenworrege stroat- en volkstoal ien ‘Hollandstoalege’ steden, Stad Grunnen ienbegrepen. Roege toal ien pervinzie Grunnen wer zo’n beetje deur ale laandjers bruukt, nait om te schokkeren en nait om ain van aandern te onderschaaiden, mor omreden heur doagelekse toal non ainmoal zo waas.
Stroattoal ien tegenworrege ‘Hollandstoalege’ steden is volkstoal of jongern stroattoal. Stedeleke volkstoal is de toal van t ‘legere volk’ en net as t Grunnegers van vrouger, nait bruukt om te schokkeren en nait per se om ain van aandern te onderschaaiden.
Jongern stroattoal is wel maind om te schokkeren en/of ain van aandern te onderschaaiden. Om bie n groep te heuren, leggen mìnsen noadruk op gemainschoppelekheden. Jongern nemen bevubbeld n bepoald territorium ien bezit, n stroat of n clubhoes. Ze benoadrukken gemainschoppeleke lichoameleke kenmaarken of klaaieroazie. Ze ontwikkeln n aigen muziekstijl en/of n toalvariant. t Gebruuk van stroattoal onder jongern kin solidariteit en groepsgevuil oetdrukken: wie tegen elkenain aans.
Oet onderzuik van René Appel
(Hoogkarspel, 1945, toalwaitenschopper en Nederlands schriever van misdoadromans) is bleken dat t gebruuk van stroattoal positief relateerd is aan keduksie over t Nederlands: jongern dij t Nederlands nait goud beheersen bruken minder stroattoal as jongern dij dat wél doun. Jongern vervörmen of vervangen woorden dus nait oet gebrek, mor oet behuifte aan wat nijs, oet creativiteit. Ook aal viendt ain t mor niks, elk kin blied wezen dat ze t teminnent ien t Nederlands doun en nait ien t Engels. t Nederlands leeft!
Omdat tegenworrege Grunneger toal slim vernederlandst, stelden lu bie n diskuzzie ien Grunnen veur om òlle woorden weer opnijs ien t Grunnegers te bruken. Hai kerel! Dat nuimde ik dou n ‘Grunneger seniorencomplex’, n behuifte aan retroGrunnegers. Nait dat t kwoad kin, want n toal kin nooit riek genog wezen, mor wel t Grunnegers vernijen wil, mot t nait hemmen van olle, mor van nije woorden!
t Liekt wel as of n dail van wat oldere Grunnegstoalegen dij ien Grunnen wonen nait veul muite hemmen mit roege Grunneger woorden, dij ‘Hollanders’ ordinair vienden zollen. Doar tegenover stoan Grunnegstoalegen dij laang boeten Grunnen woond hemmen en dij wel muite hemmen mit zukse woorden. Mor dizze ‘verhollandste’ lu hemmen minder muite mit n ‘roege’ verhoalienhold, omdat ze dat al laang kennen van ‘Hollandse’ schrievers, om te begunnen ‘Ik Jan Cremer’. Wat heur aangaait kin Henry Hes n dikke pries kriegen.
Goie schrievers huf wie nait te vertellen hou of dat ze schrieven monnen, mor mie ducht, dij aandern, dij t ainks ook wel geern worden willen, zollen din doch beter mit tied mitgoan kinnen? Meschain dat ze heur ‘olderwets’ roeg woordgebruuk wel aanpazen monnen aan Feenstra’s grotere groepen van de bevolking, mor wat mot dat mot. Schrievers ien dop willen doch dat ze ien t eerns nomen worden deur nog lezende mensen en nait veur ‘boertjes van buten’ aankeken?
t Is net as Oagje Nijneers altied zee: ‘Òl boer en nij boer kinnen nooit akkedaaiern!’ Of waas t Boukwaaiten Jaanje?
