Begun
Oet: Grunneger Toalspulbouk
Dou t niks bie oerknal ontplofte en tied en roemte begonnen, waas dou niks ontploft? Kwam onze oermouder, zwaarte Koba, rond 50.000 joar leden oet Oafrikoa? Waas ze dou aal proatsk? Of ging t meschain net as bie tegenworrege witneusmeerkatten (Cercopithecus nictitans)?
Dat as heur keerl belkte: ‘pioew!’ Dat Koba din wis: luipeerd! Kiek oet!
As e gaalpte: ‘hak!’ Din wis ze: oadeloar!
Oetkieken!
Mor as e ‘pioew-hak’ schraauwde, din wis Koba: dik meleur! En t gaait diskeer nait spesioal om n luipeerd of n adeloar. t Gaait om votwezen! Zo vlug as n dattien! En rrrrrrrroetsch!!! Doar snitterde ze hin! Zo rad as ze kon, te boom ien!
(Hail vrij noar Kurt Vonnegut)
Minsk en daaier
Tieger maag geern joagen
Vogel vlugt wat om Minsk maag geern zitten en denken: woarom, woarom, woarom?
Kou vret geern gras
Vlinder vlugt wat om Oap maag geern zitten en schraauwen: minsk? Dom, dom, dom!
Doch worden ‘aalgemaine’ alaarmroupen as ‘pioew-hak’ gain ‘woorden’ en gain ‘toal’ nuimd. Veurdat Koba’s noageslacht, de homo sapiens sapiens, primitieve ‘woorden’ zeggen kon, mos t strötteheufd genog ien keelholte iendoald wezen, woardeur tong meer roemte kreeg, beweegleker en smaler wer.
Op nduur laag t boudeltje zo gloependschier op stee, dat Homo Sapiens Groningensis der loater aacht varianten van t Grunnegers mit proaten kon: Stadsgrunnegers, Westerkwartiers, Kollumerpompsters, Hogelandsters, Oldambtsters, Veenkolonioals, Westerwolds en t Noordenvelds (NoordDrente).
Omreden mainste lu kennen de variant van t Noordenvelds nait, komt hier n veurbeeld.
Woar dut joe t aan denken? t Stadjeders?
P. van der Velde: Noordenveld
(Van de LP ‘Noordenveld’)
Noordenveld, mien olle laand van mai,
Noordenveld, ik hol zo veul van dai,
Met dien bossen en dien essen, waor de
rogge gruit,
Met dien mooie olle wallen, woar de bekketrekker bluit,
Noordenveld, mien laand, ik hol zo veul van dai!
Noordenveld, mien olle laand van mai,
Noordenveld, ik hol zo veul van dai,
Met dien deipies, die vol kronkels deur het
gruine graslaand gaon,
Noordenveld, laand van mai,
Noordenveld, mien laand ik hol zo veul van dai!
Ientied mozzen Koba’s noazoaten ook nog even abstract denken leren. Dat begon der mit dat ze deurkregen dat as ze n zoadje ien grond stopten, der op n loater mement n plant of n boom oetgruien kon, woar ze n dikker gevretje van kriegen konnen as lukroak ale zoadjes opeten dij ze op heur pad tegen kwamen. Mit t tiedsbegrip haren ze t begun van abstract denken bie de kop en konnen ze mit symboolgebruuk aan loop goan. Hou laank of t duurt het dat Homo Sapiens Sapiens dij symbolische druppel overging en van wanner òf aan der proat wezen kin van n oldste toal is veul hikhakkerij over. Waas dat 75.000 joar heer?
Toalspul
Mit toal kin ook kennes van levens van minselke veurolders overbrocht worden. Van pre-historie òf aan is dij kennes mainsttied nait veurbie grootolden goan. t Is hail singelier dat ien ons tied van makkelke informoatieoverdracht veurolderkennes eerder klaainer as groder wordt.
Houveul waiten ie van t leven van joen ollu, van joen grootolden en van joen overgrootolden?
- n Luk beetje;
- n hail luk schietbeetje;
- 3 n hail bult.
Symbolische druppel
Volkert waas nog nait over symbolische druppel hinstapt, of Koba zee tegen hom: ‘Geef mie dien haand.’
‘Mien haand votgeven?’ Volkert wol heur doalk n petetter verkopen. Koba schrok der van: ‘Hes n tiek ien kop, mien jong?’
Volkert wer nog helleger: ‘Kins mie nou ook aal ien de kop kieken?’ ‘Woarom wors hailtied vot zo gek ien hakken?’ vroug Koba.
Volkert onderzöcht zien baaide hakken, mor kon gain fits of foazel vienen. Hai, keerl, docht e, guster zee Koba aal dat ik t gras gruien heuren kon, de wiend vlaigen zain, dat ik snouken ien t wotter housten heurde en n vis te t wotter oet proaten kon. Mor zukswat bestaait ja hail nait en as ik din vaals wor, begunt ze te liepen. Mien vraauw begript mie nait.
Onomatopee
Liepen en laggen binnen menselke oetdrukkens dij nait tot toal rekend worden om reden zai binnen onwillekeurig en onkontroleerd, behaalve as ze opschreven worden of op t moment dat ain der over vertelt: ’Koba laagde heur te buus oet: ‘Ha, ha, ha, ha, ha!’ En Volkert ston der bie te liepen: ‘Huuuuuu!’ t Maag net aansom wezen.
t Is t ook meugelk dat minsen mit nkander communiceren zunder dat ter geluud aan te pas komt, zo as bie geboarentoal. Dat wordt ook tot toal rekend. Dove minsen binnen ook minsen. Ien ‘Groninger Internet Courant’ kon je dit lezen:
Cursus vloeken in gebarentaal
t Geboar: ‘Instituut veur Geboaren, Toal en
Dovenstudie’
As t geluud van liepen of laggen opschreven wordt, din het dat alderdeegs n dure noam: onomatopee of klanknoabootsen, n stijlfiguur woarbie ien ain of meerdere woorden n geluud noadoan wordt.
Ien literatuur worden onomatopeeën voak toupaast: ‘en din atendronken wie: smak,
glap, slop, slok, slurp.’
Mainste onomatopeeën stonnen ien stripverhoalen.
‘Blerk!’ of ‘reldekedel!’ (Doar vaalt wat).
VRÔÔÔÔT! (Let ain n scheet). TSJRRRRAAAAAAKKKKK!!!! belken Asterix en zien pazzipanten as ze Romeinen aanvalen.
Ien t Hondenparredies (Suske en Wiske), ien n Grunneger vertoalen deur Jan J. Ritzemoa, heuren ie ‘Kaiiiiiiiit!’ as Lambiek oetglidt. ‘Bang!’ as e mit kop tegen toavel, en ‘smak!’, mit kop op grond vaalt.
‘Bonk, bonk, bonk!’ as t van trap of gaait.
‘Whooo!’, brolt t hondje en ‘snif’ as e rokt.
‘Eeeeeek!’ Taande Sidonia smakt op grond.
‘Hahaha!’ lacht n muske om Sidonia.
Letiense schriever Vergilius dut ien Aeneïs 8, vers 596 t geluud van n galopperend peerd noa.
Lees haardop: (Oetsproak: u = oe. Qua = kwa. Net as ‘que’ bie Usquert: Uskwerd):
“Quádrupedánte putrém sonitú quatit úngula cámpum”.
Trámpelnde hóuven van péérden vertráppen de múlle káámbe.
(Ned.: Dónderend dréunen de hóeven en sláan ‘t stof óp uit de vlákte. Of: In roffelend galop stampt de hoef het mulle veld).
En bie Ovidius (Metamorphoses 6, vers 376) klinken rikkikkende (!) kikkers as: “Quámvis sínt sub aquá, sub aquá maledícere témptant”.
Al kwékken z’ook ónder t wóater, doar perbaaiern ze nog kwóad te kwakken Ned.: Hoewel zij onder water zijn, proberen zij daar nog kwaad te spreken.
Wat zegt n kikker as e kloarkomt?
Kwak!
n Liestje mit allitererende oetroupen tegen daaier staat ien Gezondhaid en Groutnis, deur K.G. Pieterman.
(Ex: “Liber Ludicrus Groninganus in usum scolarum“, recognovit Janus Slumer, A.D. MMIX)
