Veenproat

In t begun van d’achttiende aive binnen der vaar femilies oet Bunen vottrokken en hebben zoch hierzoot vestegd op raande van t overgangsveen en t hoogveen. De zogenoamde Bunerhörn. Dat was n wonderlieke zaandtange, zo’n drij ketaaier lopen vanòf d’Hondsrug. Dit was t begun van t Meras.
Oorspronkelk kwamen bewoonders toun oet Bunen. Nog eerder zulfs oet Anloo. Onderdoanen van de Meier van t Klooster van Aduard. Oaventuriers, gelokszuikers, dij n groot dail van d’Oostermoer òfgroaven hebben. Törf wer òfvoerd over de Hunze of Oostermoerse Voart (t Groot Daip). Bie t Nijveen ontstoan oet t Veurste- en t Achterste Daip en stroomde eertieds om Stad tou en verainegde zoch aan noordkaande doarvan mit benedenloop van de Drentse A tot aan t Raitdaip tou.
In R.W. Herwig zien boukje De Groninger Veenkoloniën, oetgeven bie J.B. Wolters in Grunnen van 1918, vertelt schriever over de koopman Adriaan Geerts Wildervanck, dij op 16 juni 1647 n koopakte taikende mit marke Zuudbrouk.

Hiermit kreeg hai toustemmen om törf te loaten groaven in en rond t Knoal. Veur dizze man het man n standbeeld opricht en zulfs n ploatse noar hum vernuimd, noamelk Wildervank. Din deur hom kregen n haile bult mensen brood op plaanke. Ok ontston deur dij vervenerij ain groot laandbaauwgebied, dij wel de veurroadschure of groanschure van Nederland nuimd wer. De Hunze was gain veenrevier, mor kreeg t mainste woater van d’Hondsrug. In t begun van ons joartèllen zagen de Romeinen tot heur stomme verboazen, dat de bewoonders van dizze kontrainen modder oet bodem dreugden en loater in braand staken, om doar heur vouer op kloar te moaken. Deden dat veur aigen gebroek, tot lu in smiezen kregen dat ze dij törf meroakels goud broeken konnen.

In de vattiende aive was der in Dordrecht al n aanzainleke törfmaart. Van echte veenòfgroaverij proaten we pas vanòf begun 1600, dou t Bourtanger Meras aan snee brocht wer. Hier en doar struunden doudestieds al wat mensen rond. Van haaideplaggen wer n onderkomen moakt. Wanner zie t weer op heupen kregen, zöchten zie heur gerak bie nkander en trokken wieder. Regel was, as t volk in zo’n hoes n fikkie stoken kon, gain mens heur der weer oetjoagen kon.
Allerhaande romtommelderij hebben lu in dizze omgeven vonnen. Zo as n hoarvlegte oet om en bie 800 v.C. en n haalsketten bie Exel (Exloo). Vraauwlu waren toun bliekboar al mit heur uterlek goande. Ok n veenbrugge oet Bunen en wat veenlieken binnen nog te bewondern in t Drents Museum in Azzen. De bovenste loag veen wer in braand stoken en in d’aaske wer boukwaait teeld. Dit was nait zunder gevoar: veuraal in tieden van dreugte kregen aarbaaiders t vuur nait zomor weer oet, veuraal as t vuur noar binnen sluig. In 1917 is tounmoalege Keunegin Wilhelmina nog in Valthermond west, omreden dat doar n bult mensen deur dij veenbraand oet tied kommen binnen.
De veenmarken in dizze streken worren as ain gehail rekend, terwiel dat t aigenlieks om tien kontrainen gaait, dij elks heur aigen tougang, ‘mond’ tot ‘kenoal’ haren. Allent Exel har twij monden. Noa t groaven van t Stadskenoal kregen hoge heren wat meer belangstellen veur t aanwezege veen in Grunnen en aanpoalende Drentse venen. Doarveur werren de venen om de Oostermoerse Voart òfgroaven. t Veen wer noar Stad brocht mit snebben (törfboten) deur t Grode Daip.
Over grenze mit Drenthe konnen ze t n lange tied nait ains worren. Pas in 1817 kwam der n convenant en taikende laandmeter Jan Sems zien Semslinie.

n Törfgroaver gruif t veen tot t zaand òf, noadat e eerst de bovenste loage (bonk- of graauwveen) deròf spit har. Volgens t Drents veenreglement mos dat tenminzent viefteg centimeter wezen. De Grunnegers waren wat zuneger, vatteg centimeter was bie heur genogt!
In Grunnen gruif t volk wieken, n dikke 150 tot 200 meter van mekoar. Doartussen kwamen twij ploatsen van elks 85 tot 100 meter braid. De totoale begruien: stroeken, haaide en baarkeboomskes werren eerst verwiederd deur ze om te hakken of òf te braanden. Tot vief meter wer t veen – oetgroaven tot op t zaand – slicht moakt, woarop tot 45 centimeter bonkveen streud wer. Mit egge, kultivoater en plouge wer n dikke vief cm. omwuild en goud bemest. Mit noame in Grunnen wer t vervenen nait aaltied volgens regels doan, van dij gevolgen dat in oldere veenkelonies noaweeën nog zichtboar binnen.

De Drentse venen werren aan de westkaante grotendails mit snebben òfvoerd vanoet de grootste binnenhoaven van Noord-Nederlaand, t Gasselter nije veen, deur de Hunze- of Oostermoerse Voart noar de Stad Grunnen. Aan d’oostkaante verdween de törf deur de doudestieds groaven wieken en kenoalen via t Stadskenoal noar Stad. Dat was pas meugelk noa t in 1817 sloten convenant, woarin o.a. d’òfvoer regeld was. Elke boot kon om en bie tien tun törf vervoeren.
Bie t törfgroaven broekte man n törfsteker, n rechthoukeg stok iezer, woar de törven mit stoken werren. Mit n spesioal schupke (opschot) van 43 centimeter werren dan de törven der ain veur aine oetstoken en opzied legd. Mos aarbaaider te daip, din werren dij törven overpakt mit n vörke en op n pladde kroodkoar wieder brocht om in ringen of vaarkaante ‘muren’ zet te worren, zodoaneg dat de wind der aan aal kaanten omhin kon en t zoakie zodounde sneller dreugde.
In t Buunderveen muik t waarkvolk in 18817 al gebroek van n zogenoamde woaterpaskoarde, woarop de dikte van t òf te groaven hoogveen vermeld wer. De verveners wazzen vervast nait dom veur dij tied. Vraauwlu, jongs en wichter dij nog te jong waren om t zwoare waark te doun, werren inzet bie t stoapeln, t in ringen zetten van de kleddernadde törven. In de noazummer werren de dreuge törven in bulten vlaaid, tot ze vervoerd worren konnen.
De popkes en klaainste kinder werren nait aan heur lot overloaten, mor gingen mit olders mit in koar. Sumtieds har n voader door n kap overhin knuterd. De omstandegheden waren slecht deur slechte woonderij, slecht eten en verplichte winkelnerens: elkenain mos wat ze neudeg haren, kopen in de winkel van de vervener. Zulfs de grode stoaken van 1900 veraanderde doaraan niks. De veenboas was ja oppermachteg, heur ‘sloaven’ mozzen waarken en veuraal nait soezen.

In de Middelaiven wer der sikkom nog gain törf broekt. De bewoonders van d’aanpoalende Hondsrug zellen veur aigen gebroek doar aan raande van t meras wel ains wat groaven hebben. Dou de bevolken in de dattiende aive òfgemieterd gruide, kozen sommege boeren veur n nije stee langs de Hunze en muiken gebroek van de bestoande zaandkop dij der luip van Zuudloaren tot Exloërveen tou. Kloosters speulden bie d’opblui van de veenderijen n belangrieke rol. Veuraal t klooster van Auwerd kocht in 1262 de gemainschoppelke grond aan d’oostkaante van de Hunze van de Zuudloarder boeren. De bevoarboarhaid van dij Oostermoerse Voart zel doarbie wel n grode rol speuld hebben. In dat veengebied stichtte t klooster n oethof, de Aduarder Hof, woar de belangriekste meier Warmolt Hoving – de eerst bekende veurvoader van onze femilie woonde in 1605. n Dikke 15 hectoare, zo’n 2% van de grond, was dou baauwgrond.

Baggerscheepkes mozzen der veur zörgen dat de Hunze bevoarboar bleef. De monding bie de Groeve en n bult aander ploatsen mozzen regelmoateg modderd (oetbaggerd) worren. Vanòf de vieftiende aive kreeg ook Stad aalsmor meer belang bie de törfgroaverij. Mit woagens wer dij gedreugde törf van de stoapelploats noast de winploatse noar de lente (aanlegstee) brocht, inloaden in de snebben en noar Stad brocht. In 1678 wer t allainrecht van t schuitenschoeversgilde oet Grunnen deurbroken en kon Gasselternijeveen zoch ontwikkeln tot de belangriekste binnenhoaven en thoeshoaven van n schipperij. Mit heur klaaine tjalken hebben ze hail wat törf votbrocht. Noa t convenant van 1817 wer de mainste törf òfvoerd deur t Stadskenoal.
Törf wer op duur zeer gewenst. Veul veenkolonoale febrieken muiken der gebroek van. t Volk broekte t vanzulfs as braandstof, mor ok bierbraauwerijen, braandewien- en jeneverstokerijen, zoltziederijen broekten om en bie twji dagwaarken törf.
Tot 1900 broekten eerabbelmeelfebrieken mainsttied törf as braandstof, doarnoa vervangen deur de Limburgse kolen. Ok melk- en strokartonfebrieken, stain- en pannenfebrieken en nait tevergeten de glasfebrieken van Meursingh, Thöne en loater Bakker in Buundermond. Ok werren ze broekt veur de kalkbraanderijen, dij de schelpen tot 1200 groaden Celsius mossen verhitten tot koolzuurgas en ongebluste kalk. Ok de stoomlokomotieven wazen grode ofnemers.
Dik 60% van de grode verveners kwamen oet Stadsknoal. Bekende noamen waren o.m. Uneken, Oosterwijk, Spier, Bosscher, Degenhart, Drenth, Altona, Tonkens en Van der Tuuk.
Mit t groaven van t Stadskenoal, begonnen in 1765, haren ze eerst nait veul hoast. Waren al dik tevree as ze joarlieks zo’n honderd rou (400 meter) wieder kwamen. Aans was t financieel bliekboar nait op te bringen! Oet de vaarde törf mos schienboar alens bestuverd worren.
Tot 1815 het t Knoal 383.778 gulden kost; d’inkomsten oet t verkochde veen en de huuropbrengsten leverde fl 343.976 op. Doar mos Stad dus joarlieks doezend gulden op touleggen. Dou d’òfvoartgelden en huuropbrengsten binnen begonnen te stromen, leverde dat tussen 1816 en 1848 roem fl. 935.000 winst op. Kosten waren zo veur de boat oetgoan!