Oet t Grunneger toal spulbouk (3)

n Bouk mit hakkemak en nikkenak ien en over Grunneger toal, om te lezen, te laggen, te liepen en om spultjes mit te doun

Proto-indo-europees (6000-3000 v.Kr.) (Overgang van Midden- noar Nije Staintied)

Dat Indo-Europese toalen n femilie vörmen wer pas aan t ind van 18e aiw ontdekt. Dou kwamen Europeoanen ien ketakt mit India, woar veul toalen waren dij ien toalkundeg opzicht op Europese toalen leken. Toalkundegen kwamen op t idee dat aal dij toalen n zulfde oorsprong hemmen mozzen. Benoam ontdekken van t Sanskriet waas hierveur belangriek, n olle toal dij ien 18e aiw allaank nait meer sproken wer, behaalve deur priesters, mor woar wel veul teksten van waren. Dus ongeveer zo as t Letien ien Europa, dat ook sikkom allain nog deur priesters sproken wer/wordt.

Hare Krishna en Sanskriet

Tegenworreg leren leden van ISKCON, ook wel bekend as Hare Krishna-bewegen, haailege teksten oet de Veda’s ien t Sanskriet, net as veul laiden dij ze zingen leren.

Oom poernamadah poernamidam poernaat poernamoedacyate
Poernasja poernamaadaaya poernamewaawasyisyate
Om shaantih shaantih shaantih

Oom. Dat is volmoakt. Dit is volmoakt. Volmoakt komt van volmoakt.
Trek volmoakt òf van volmoakt, wat overblift is volmoakt.
Maag vrede en vrede en vrede aal om wezen.

Dou bewezen waas dat Sanskriet, Grieks, Letien, t Litouws en aander toalen oet ainzulfde oldere toal ontstoan waren, perbaaierden toalkundegen der achter te kommen hou of dij oldere toal, dij naarns opschreven is, der oetzain hemmen zol. Dat hemmen ze veur nkander kregen deur veul olle toalen ien Europa en Azië mit nkander te vergelieken en doaroet n grondvörm te konstrueren.
Dat wer de Proto-Indo-Europese toal (PIE, proto = oer), n rekonstrueerde grondvörm. Omdat wie bie olle toalen te moaken kriegen mit noamvalen, geft dr. K. (Koba) Schlemmer hier eerst even n korte oetleg aan haand van de zin:
Safia!8 Ien-boom7 lang ik1 die3 n neut4 van-Lilumbu2 mit-n-tak5 oet-mien-boom6.

(1=Nominativus/Onderwaarp, 2=Genitivus/
Noamvaal van betrekkend veurwaarp,
3=Dativus/Mitwaarkend veurwaarp,
4=Accusativus/Liedend veurwaarp,
5=Instrumentoalis/Noamvaal van middel, 6=Ablativus, 7=Locativus/Noamvaal van ploats, 8=Vokativus/Aansproken veurwaarp).

Kenmaarken van t PIE binnen o.a.: 8 noamvalen, 3 geslachten (mannelk, vraauwelk en onziedeg), allain hoofdzinnen, wizzelnde klemtonen, SOV-toal (Subject-ObjectVerbum: ‘kou gras vret’), n relatief vrije woordvolgorde, gain lidwoorden en mainsttied gain persoonleke veurnoamwoorden ien 1e noamval.

t PIE zol om en bie 6.000-3.000 joar veur ons joartellen sproken wezen. Woar de Proto-indo-europese toalsprekers heer kwamen en van woarheer zai heur loater over grote dailen van Europa en Azië verspraaid hemmen, doar binnen toalhistorici t nait over ains: Zuud-Rusland/Oekraïne, Noord-Rusland of de Kaukasus. Of n kontraain ien/bie Turkije of de Balkan. Mainste Indo-Europeoanisten gonnen der vanoet dat t kontraain boven Zwaarde Zee (Oekraïne) de beste kandidoat is.

Hypothetische situoatsie van verspraaiden van Indo-Europese toalen rond 2000 v.Chr. De touwbekercultuurhorizon het n gele ondergrond. t Kontraain woar de satemisering begonnen is wordt donkerrood weergeven.

Ien 19e aiw het Duutse toalkundege August Schleicher n kureg foabeltje schreven ien t Proto-Indo-Europees: Schoap en peerden.

Noar zinsbaauw let foabeltekst dudelk zain dat t Proto-Indo-Europees reconstrueerd wordt as n SOV-toal. SOV wil zeggen: Subject, Object, Verbum: kou gras vret). t Letien, t Grieks en t tegenworrege Litouws binnen ook SOV-toalen.

Omreden Schleichers toalspultje wat teveul op t Sanskriet leek, hemmen toalkundegen noa Schleicher t foabeltje opnijs bie de kop pakt ien t licht van nije ienzichten ien rekonstruktie van t PIE. Onderstoande versie is ien 1979 veursteld deur Winfred Lehmann en Ladislav Zgusta.

1 J.P. Mallory: In search of the Indo-Europeans.
Thames & Hudson, New York. ISBN 0-50027616-

Schoap en peerden
n Proto-Indo-Europese foabel

Behaalve bie t Duuts hemmen veurzetsels bie Germoanse en Romoanse toalen funkties van noamvalen overnomen. Ien tekst van t foabeltje binnen noamvalen achter de woorden zet. En ien letterlieke vertoalen binnen veurzetsels, dij ien loop van tied bie veul toalen funktie van dij olle noamvalen overnomen hemmen, tussen hoakjes zet.

t Proto-Indo-Europees mot, net as t Sanskriet, 8 noamvalen had hemmen:
1=Nominativus, 2=Genitivus, 3=Dativus,
4=Accusativus, 5=Instrumentoalis, 6=Ablativus, 7=Locativus, 8=Vokativus. Mit noamvalen achter de woorden en letterleke weergoaven op regels onder tekst kinnen ie dit foabeltje nou ien geef Grunnegers opschrieven:

Owis1 ekwōs1kwe
Schoap en peerden ook

Gwerēi6 owis1, kwesyo2 wlhnā1 ne
Heuvel(op) schoap, (van)wel wol nait ēst, ekwōns4 espeket. is, peerden-4 zaag.

oinom4 ghe gwrum4 woghom4 weghontm4,
ain juust zwoar woagen mennend,

oinom4kwe megam4 bhorom4, oinom4kwe ain-ook groot last, ain-ook ghmenm4 ōku bherontm4. mens snel droagend.

Owis1 nu ekwomos3 ewewkwet:
Schoap dou peerden(aan) sprak:

“Kēr1 aghnutoi moi3 ekwōns4 agontm4 nerm4 *Haart schrient mie peerden drievend man widentei.” zaind-aan.”

Ekwōs1 tu ewewkwont:
Peerden echter spraken:
“Kludhi owei8, kēr1 ghe aghnutoi ”Luuster schoap, haart noamelk schrient ons nsmei3 widntmost: nēr1, potis1, zaind-aan: man, meester,

owiōm2 r wlhnam4 sebhi3 schoapen-van dus wol zukzulf(-veur) gwhermom4 westrom4 kwmeuti, waarm klaid moakt.

Neghi owiōm3 wlhnā2 esti.”
Nait schoapen(-aan) wol(-van) is.”

Tod4 kekluwōs owis1 agrom4 ebhuget. Dat heurd schoap veld(-noar) vluchtte.

Vertoalen ‘Schoap en Peerden’

Op n heuvel zaag n schoap zunder wol n stel peerden. Juust ain (der van) mende n zwoare woagen, ain droug n zwoare last, en ain droug snel n mens. Schoap zee dou tegen peerden: t haart schrient mie om n man peerden drieven te zain”.
Peerden zeden echter: ‘Luuster, schoap! t
Haart schrient ons om te zain: n man, n meester, (hai) moakt wol van schoapen tot n waarme jas veur homzulf. Schoapen hemmen (din) gain wol’. Dou schoap dat heurd haar, vluchtte hai t laand ien.

Veul reconstrueerde vörms lieken op dij oet t Letien: ovis (schoap), equus (peerd), cor (haart), videre (zain), spectare (zain), unus
(ain), potis (meester), ager (laand); Litouws: kuris (welk), klausyti (luustern); Grieks: mega (groot), anèr (man), Oldgermoans: wagna (woagen).

Ook aal schoren Indo-Europeoanen om en bie 2500 v.Kr. schoapen nog nait en haren ze nog sikkom nog gain getemde peerden, doch geft t foabeltje n levendege kiek op toalkundege vörms van t PIE.

Vroug Haarm aan mevraauw Bokje: “Wel het de wereld schoapen?” Zee mevraauw Bokje: “Dat het de Here God doan”.
Antwoordde Haarm: “Nee hur, boer
Jelsemoa, dij het de wereld schoapen”. Smeet mevraauw Bokje kwoad deur dicht.

Vroag: woarom kin dit woordspultje wel ien t Grunnegers en nait ien t Nederlands?

2 Oet: De Grote Taalatlas (wat oetbraaid)