Oet t Grunneger toal spulbouk (2)

n Bouk
mit hakkemak en nikkenak ien en over
Grunneger toal

om te lezen te laggen
te liepen
en om spultjes mit te doun

t Riegje van toalveurollen: toalbetovergrootol: Proto-Indo-Europees → toalovergrootol: Old(West)germoans → toalgrootol: Old (neder)saksisch→ toalol: Middelnedersaksisch → tegenworrege Nedersaksisch (woaronder t Grunnegers).

Proto-indo-europees (6000-3000 v.Kr.)
Overgang van Midden- noar Nije
Staintied

Dat Indo-Europese toalen n femilie vörmen wer pas aan t ind van 18e aiw ontdekt. Dou kwamen Europeoanen intensief ien ketakt mit India, woar veul toalen waren dij ien toalkundeg opzicht op Europese toalen leken. Toalkundegen kwamen op t idee dat aal dij toalen n zulfde oorsprong hemmen mozzen. En mainsten binnen t doar nog hailtied mit ains. Doar wordt ien dit bouk ook van oetgoan, ook aal binnen der vroagtaikens over ditten en datten, aans wordt dit bouk te dik. Benoam ontdekken van t Sanskriet waas hierveur belangriek, n olle toal dij ien 18e aiw nait veul nait meer sproken wer, behaalve deur ‘priesters’, mor doar wel veul teksten van waren. Zo as t Letien ien Europa, dat ook hoast allain nog deur priesters sproken wer/wordt.

Dou bewezen waas dat Sanskriet, Grieks, Letien, t Litouws en aander toalen oet ainzulfde oldere toal ontstoan waren, perbaaierden toalkundegen der achter te kommen hou of dij oldere toal, dij naarns opschreven is, der oetzain hemmen zol. Dat hemmen toalkundegen veur nkander kregen deur veul olle toalen ien Europa en Azië mit nkander te vergelieken en doaroet n grondvörm te konstrueren. Dat wer de Proto-Indo-Europese toal (PIE, proto = oer), n rekonstrueerde grondvörm.

Omdat wie bie ‘olle toalen’ te moaken kriegen mit noamvalen, wordt hier eerst even kort oetstukt wat en houveul dat binnen, aan haand van de zin:
Koba! Ien (dien) boom lang ik die n neut van Volkert mit n tak oet (mien) boom.

8 = Vokativus/Aansproken veurwaarp: Koba!8
7 = Locativus/Noamvaal van ploats: ienboom7
1 = Nominativus/Onderwaarp: ik1
3 = Dativus/Mitwaarkend veurwaarp: die3
4 = Accusativus/Liedend veurwaarp: n neut4 2 = Genitivus/Noamvaal van betrekkend veurwaarp: van-Volkert2 5 = Instrumentoalis/Noamvaal van middel: mit-n-tak5
6 = Ablativus is noamvaal, woarmit persoon van wel wat oetgaait of stee woar wat vandoan komt aangeven wer:
oet-mien-boom6.

Belangriekste kenmaarken van t PIE binnen: 8 noamvallen, 3 geslachten, mannelk, vraauwelk en onziedeg, allain hoofdzinnen, wizzelnde klemtonen, SOV-toal (Subject-Object-Verbum: ‘kou gras vret’), n relatief vrije woordvolgorde, gain lidwoorden en mainsttied gain persoonleke veurnoamwoorden ien 1e noamvaal, gain veurzetsels, woorden gonnen oet op volle klinkers.

t PIE zol om en bie 6.000-3.000 joar veur ons joartellen sproken wezen. Van woarheer Proto-indo-europese toalsprekers kwamen en heur loater over grote dailen van Europa en Azië verspraaid hemmen, doar binnen toalhistorici nog aal over aan t hirrewirren: Zuud-Rusland/Oekraïne, Noord-Rusland of de Kaukasus. Of n kontraain ien/bie Turkije of de Balkan. Mainste Indo-Europeoanisten gonnen der vanoet dat t kontraain boven Zwaarde Zee (Oekraïne) de beste kandidoat is.

100: kentum of satem

De omvangrieke Indo-Europese toalenfamilie wordt traditioneel onderverdaild ien twij grote groepen, de westelke kentumtoalen en oostelke satemtoalen. Dij benoamens binnen oflaaid van Letiense en Indo-Iroanse woorden veur honderd, resp. centum ([kentum]) en [satəm].

Kentumtoalen omvatten Itoalische talen, Keltische toalen, Germoanse toalen, Grieks en meugelk nog n aantal oetsturven groepen.

Satemtoalen omvatten de Indo-Iroanse toalen en t Balto-Sloavisch (Baltische toalen en Sloavische toalen).

Om reden wie kinnen satemtoalen oet ons toalboom votsnuien, het boom aal orreg wat minder takken kregen. Wie holden allain kentumtoalen over.

Hypothetische situoatsie van verspraaiden van IndoEuropese toalen rond 2000 v.Chr. De touwbekercultuurhorizon
Behaalve bie t Duuts hemmen veurzetsels bie Germoanse en Romoanse toalen functies van noamvalen overnomen. Ien tekst van foabel binnen noamvalen achter de woorden zet.

Schoap en Peerden
n Proto-Indo-Europese foabel

Duutse toalkundege August Schleicher het ien 19e aiw perbaaierd n foabel te schrieven ien t Proto-Indo-Europees: Schoap en peerden.
Noar zinsbaauw let foabeltekst dudelk zain dat t Proto-Indo-Europees rekonstrueerd wordt as n SOV-toal. Dat wil zeggen: Subject, Object, Verbum: kou gras vret).
t Letien, t Grieks en t tegenworrege Litouws binnen ook SOV-toalen.
t Grunnegers is n SVO-toal: ien hoofdzinnen is volgorde mainsttied: kou vret gras.
Toalkundegen noa Schleicher hemmen t verhoal opnijs bie de kop nomen ien t licht van nije ienzichten ien rekonstructie van dizze proto-toal. Onderstoande versie is ien 1979 veursteld deur Winfred Lehmann en Ladislav Zgusta.

Behaalve bie t Duuts hemmen veurzetsels bie Germoanse en Romoanse toalen functies van noamvalen overnomen. Ien tekst van foabel binnen noamvalen achter de woorden zet.
1 J.P. Mallory: In search of the Indo-Europeans.
Thames & Hudson, New York. ISBN 0-500-27616-1

Hare Krishna en Sanskriet

Tegenworreg leren leden van ISKCON (International Society for Krishna Consciousness), ook wel bekend as Hare Krishna-bewegen, haailege teksten oet de Veda’s ien t Sanskriet, net as veul laiden dij ze zingen leren.

Oom poernamadah poernamidam poernaat
poernamoedacyate
Poernasja poernamaadaaya
poernamewaawasyisyate
Om shaantih shaantih shaantih

Oom. Dat is volmoakt. Dit is volmoakt.
Volmoakt komt van volmoakt.
Trek volmoakt òf van volmoakt,
wat overblift is volmoakt.
Maag vrede en vrede en vrede aal om
wezen.