Noamvalen

‘Noamvalen? Ik proat aal geef Grunnegers, en noamvalen doar heb ik niks mit van neuden!’ Dat heurde Koba ain ien traain van Stad noar Roodschoul zeggen. ‘Hurre, hurre,’ zee Koba, ‘zukkent proat as n kiend dij noast moeke ien n stilstoande traain zit. Der staait n traain noast. t Kiend vragt: ‘Maag ik even kieken of dij aander traain ook roaden het?’ Moeke zit aan roamkaant en het gain zin om roemte te moaken: ‘Hufs nait te kieken. Dij aander traain het vanzulf ook roaden.’
‘Nee hur’, zegt t kiend verniend, ‘ik kin heur nait zain, dus het dij traain ook gain roaden.’

Mit noamvalen is t net zo. Ain het der meschain gain wait van en ze magen aal meer ofslieten, mor van summegen is nog schier wat van over, en aandern binnen nog lank nait dood! Ook ien t Grunnegers vrözzeln ze der nog hailtied tegen, om deur te leven, voak ien verstainde vörms dij nog haildaal oet t Oldgermoans (500 v Kr.-200 n Kr.) votkommen. Mor stain is haard! Ien veurganger van t Oldgermoans, t olle Proto-Indo-Europees (6000-3000 v.Kr.), kwamen 8 noamvalen veur en Koba zol t aldermeroakels vienen om mit joe noa te goan wat doar nog van over is ien t tegenworrege Grunnegers!
Omdat wie bie t PIE en olle toalen aaldeur te moaken kriegen mit noamvalen, geft dr.
K. (Koba) Schlemmer hier eerst even n korte oetleg.

Dit binnen de 8 aacht noamvalen van PIE: 1e noamvaal (Nominatief): onderwaarp (wel of wat): Lilumbu1 komt; 2e (Genitief): noamvaal van betrekkend veurwaarp (van wel): Lilumbu’s2 neut; 3e (Datief): mitwaarkend veurwaarp (aan/ veur wel): ik1 lang aan-die3 n neut4; 4e (Accusatief): liedend veurwaarp: ik1 lang die3 n neut4;
5e (Vocatief): aansproken veurwaarp: Safia5! Kiek oet!
6e (Ablatief): vanoet n ploats: ik1 gooi vanoet-boom6 mit-n-neut8; 7e (Locatief): noamvaal van ploats: ik1 zit op-grond7;
8e (Instrumentalis): noamvaal van middel: ik1 gooi mit-n-neut8.

n Veurbeeldzin mit 8 noamvaalsvörms, zo as dij ien t PIE bruukt werden: Safia!5 Vanoet- boom6 lang ik1 die3 opgrond7 Lilumbu’s2 neut4 mit-n-tak8.

1e noamvaal (nominatief): Dizze noamvaal geft ien t aalgemain t onderwaarp van t waarkwoord aan. Wel verricht de handeling dij mit t waarkwoord oetdrukt wordt? Piet1 leest. Ien t Proto-Indo-Europees is dizze noamvaal lichtkaans ontstoan deurdat t lözze woord (boeten zinsverband) ien 1e noamvaal n oetgangs-s mitkreeg. Ien t Letien en ien t PIE is dat nog goud te zain: Paule!5 (Paul!) > Paulus1 lavat (Paul wast). PIE: owei5 (schoap! > owis1 (t schoap).

2e noamvaal (genitief): Dizze noamvaal geft aan wat ain ien bezit het, omvat of ontstoan loaten het: Piets2 bouk. Benoam twijde noamvaal is gloepend toai tegen t verdwienen. Twijde noamvaals s bruken ie bevubbeld nog hailtied ien smörgens, smiddags, soavens en snaachs. Of ien: diens gelieken. ‘Aans is e hail wat maans’, dat binnen ook twijde noamvaalsvörms.

Twijde noamvaals s wordt aal meer ienpangeld veur n constructie mit n bezittelk veurnoamwoord as ‘zien’ of ‘heur’: Wèls boksem? Piet zien boksem en Antje heur rok.

Van wie is dat? Ien t Grunnegers kin doar n olle twijde noamvaalsvörm veur bruukt worden, as doar din n t achter zet wordt, din krigt t woord n zulfstandeg karakter: wel zienent is dat? (Ien t ABN bestoan nog: zijnentwege, te uwent enz.). Of nog aans, mor stainollerwets: welker binnen mienent? (Engels: which are mine)? Grunneger kiender heur-ie wel ains ien t ‘Grollands’ zeggen: ‘Is dit mijnent of jounent?’

Koba’s pa haar vief kiender. Hai traauwde opnijs. Zien twijde vraauw haar aal twij kiender. Mit heur baaid kregen ze der nog drij bie. Dou waren der tien. As Koba’s pa over t haile brutje prout, zee e t tegen Koba’s stiefmoeke: ‘mienent, dienent en onnent.’ Zunder dat e wis dat e apmoal olle twijde noamvaalsvörms bruukte! Wat kon hom t ook verblotekonten!

Grunneger schriever David Hartsema bruukte t woord ‘mienent’ ien zien meroakels moie vertoalen van n laid van J. Brel: Le plat pays/t slichte laand – qui est le mien/dat mienent is.

Mit lege wolkenlucht dij aanstörmt mit het tij
Mit mist en dook en damp, dij toudekt as n vlij
Dij minsen luddek moakt en veul onzichtboar moakt
Mit hoge wolkenlucht, dij vol mit monsters voart
Mit haarde noordewiend, dij ales striemt en schudt Dij t loug gain meelie gunt en ales kroaken dut Van t slichte laand dat mienent is.

Verstainde olle vörms van 2e noamvaal: dizzer doagen, van dizzer grötte. Ien veul verstainde oetdrukkens kommen nog woordgroepen ien twijde noamval veur: heer des hoezes, dag des heren, desgelieken, destieds.
Trendy toal: agressie is nait des vraauws. Noa woorden dij n houveulhaid oetdrukken kin n olle twijde noamvaals s kommen: dit is nait veul deegs. Hes nait wat beters? Ik wil wat lekkers, wat waarms. Veul laifs!

Twijde noamvaal wer ien t Proto-IndoEuropees benoam bruukt om aan te geven dat t noamwoord rol van n oorzoakelk veurwaarp haar. Nederlands: Heer ontferm u onzer2. Dij vörm is verloren goan en ien t moderne Nederlands en t Grunnegers mainsttied overnomen deur n veurzetsel as ‘over’: Heer ontferm u over ons.

3e noamvaal (datief): Dizze noamvaal is ien veul toalen ain van de meugelke vörms van t indirect object, dij mainsttied functie van t mitwaarkend veurwaarp weergeft: Piet1 geft (aan) Antje3 Pauls2 bouk4.

Een schiere Nedersaksische vörm is de zogenoamde bezittelke datief: de1 oren1 binnen hom3 bevroren.
Ien Duutsland is der n bestseller Van Bastian Sick: Der Dativ (3e noamvaal) ist dem Genitiv (2e noamvaal) sein Tod. (Dativus is veur genitivus zien dood).

Bastian Sick is ien Duutsland, wat Paulien – taal is zeg maar echt mijn ding – Cornelisse is ien Nederland. Baaid schrieven ze op n humoristische menaaier over toal.

Bastian Sick: Der1Genitiv1 ist in ganz Deutschland ausgestorben. In ganz Deutschland? Nein! Er hält sich hartnäckig in einigen3 schwäbischen3 Dörfern3, wo es nicht nur ‘dem(3) Nachber sei Katz’ gibt, sondern auch ‘’s Nachbers(2) Katz’.

t Aantal overbliefsels van 3e noamval is nait min, bevubbeld: bie gelegener tied (Duuts: zu seiner Zeit), te gainer tied.
Onziedege en mannelke woorden kregen mainsttied oetgang -e ien 3e noamvaal. Dat is nog goud te zain ien oetdrukkens as: te laande kommen, te velde trekken, veur dag en doage, te roade geven. Ook n woord
as ‘vandoag(e)’ is n olle datief. Aans zol t ja *vandag wezen. Van + 3e noamvaal komt ook nog veur ien: van haarten! 3e noamvaalsvörms van t bepoald lidwoord worden mainsttied soamentrokken mit t veurzetsel te: (te + den → ten) ten koste van, Jezus is ten hemel voaren, ten overstoan van n notoares, ten hoogsten, ten besten, ten roegsten, ten eersten, ten lesten, ten Zuden. (Te + der → ter): ter dood veroordailen, ter ere van, doar ter ploatse, mittertied. Ten Boer = ter buurt. Vergeliek: Kloosterboeren, Sebalderboeren, Paiderboeren.

4e noamvaal (accusatief): Dit is de noamvaal veur t liedend veurwaarp (direct object): Piet1 leest n bouk4.Tegenworreg wordt n olle 4e noamvaalsvörm nog aantrovven ien: op nduur. Mit daarde en vaaierde noamvaal kommen Grunnegers (en aander Nederlanders) aal meer ien toeze. ‘Pa, *joe1 monnen even kommen’, veur: ‘Pa, ie1 monnen even kommen.’ Joe is 3e of 4e noamvaal: ik1 lang joe3 n neut4. Ik zai joe4 wel. KruijffNederlands: hun/hunnie/hullie (3>1) komen eraan, veur: zij1 komen eraan. Zeeuws: Ons (3>1) ben zuneg’, veur: wie binnen zuneg.

Ain dij recht Grunnegers prat zegt: Wat zol hom3 t4 ook verschelen kinnen! En nait: wat zol t hom ook verschelen kinnen!
Want ien t Grunnegers gaait 3 veur 4.
Logisch toch?

Ook de n ien n wìns as ‘goienoavend’ gaait op n 4e noamvaal trug (ainen goien oavend). Ien veul dialecten, ook ien t Grunnegers, wordt nog de zogenoamde accusativus temporalis bruukt: ‘Ik bin op n achtsten joareg en t is nou n ainentwintegsten. Deurntied is hai al laang weer op n bainen, mor hai komt pas n zoaterdag. t Kin mie aaltenbliksem gain duvel schelen!

Ien t Old-Grieks kon n woord ien 4e noamvaal betaiken hemmen van ‘wat betreft’. κάµνω τὴν κεφαλήν: ik pienlied de kop: ik heb kopzere.
Ien t Grunnegers kin dat nog hailtied mit de konstruktie: ik heb (de) baand lek. Of: Kins mie nou ook aal ien de kop kieken?

5e noamvaal (vocatief). Dit is de noamvaal dij bruukt wordt as ain of wat aansproken wordt. Letien: Vare, Vare, redde mihi legiones! (Varus, Varus, geef mie de legiounen trug! – Kaaizer Augustus). t Grunneger woord “domnee” is oflaaid van de vocatief dominē, van t Letiense woord dominus (“heer”).

6e noamvaal (ablatief): is ain van de aacht oorspronkelke noamvalen van t PIE, doar persoon mit aangeven wer van wel wat oetgaait of stee doar van vertrokken wordt. Ien summege takken van de Indo-Europese toalen doar ablatief ien ophil te bestoan, bevubbeld ien t Germoans, is dij functie van de ‘absolute ablatief’ overnomen deur n 2e noamvaalsvörm: Ik kom t’oavend = as oavend nog kommen mot.
Vanoavend = as oavend der al is.

7e noamvaal (locatief): Dizze noamvaal geft locoatie aan. Ien t Grunnegers worden doarveur benoam veurzetsels ien, te en bie bruukt. Ien Germoanse toalen is locatief veur n groot dail opgoan ien 3e noamvaal. Ien t Nederlands is dat benoam bie t veurzetsel te nog goud te zain. Dit veurzetsel komt voak veur ien verstainde oetdrukkens mit n 3e noamvaal, zo as ten huize van of ten tijde van, mor ien t Grunnegers kent Koba doar gain veurbeelden van.

8e noamvaal (instrumentalis): Dit is n noamvaal mit as hoofdbetaiken ‘deur middel van’. Ien Germoanse toalen ging toak van instrumentalis benoam over op 3e noamvaal, aal of nait verstaarkt mit n veurzetsel zo as ‘mit’ of ‘deur’: ik lang die wat aan mit n tak, of: ik wer deur hom versloagen..
t Olgermoans haar lichtkaans nog n rechte instrumentalis. n Enkel fossiel van instrumentalis is ien t Grunnegers nog trug te vienden, zo as (des) te ien: des te beter, des te slimmer. Desto waas n olle instrumentalis van wat nou ‘de’ of dij’ is.
Instrumentalis waas ook ain van de oorspronkelke aacht noamvalen van t ProtoIndo-Europees. As zodoaneg beston e nog ien t Sanskriet en bestaait e nog ien t Litouws.

As wie nou nog even trugkieken, din zain we dat benoam 5e, 6e, 7e en 8e noamvaal der ien Germoanse toalen haildaal aan goan binnen (vocatief), of mainsttied overnomen deur 2e (ablatief) of 3e (locatief en instrumentalis) noamvaal.
Ien t Hoogduuts binnen eerste vaaier noamvalen der nog. 2e staait onder druk.

Nou, het Koba te veul zegd? Verhipte noamvalen! Aal meer vot, mor dij doodzegd binnen leven nog laank!