Fryslân boppe, Grins yn’e groppe
Sunt begin veurege aiw het zowat elk d’aander noaschreven dat de Grunneger Ommelanden en Oost-Vraisland van ±800 – ±1300 Oldvraistoaleg west bennen. Ien Ommelanden zol vanòf ± 14e aiw t Oldvrais as aalgemaine spreektoal bie leutjen deur t Middelnederduuts verdrongen wezen. Is ainks mor áin west dij hom tegen dij theorie verzet het: K. ter Laan. Mor is nou ain bie kommen en dat ben ik, Jobke. Volgens ons is ien Grunneger Ommelanden eerst Oldsaksisch en loader Middelnederduuts proat. En t Oldvrais is ien Ommelanden van ±800 – ±1300 wel handels- en schrieftoal west, mor nooit aalgemaine spreektoal. Wel dou schreef waas riek of monnik. Elite schreef. Der is wel aanteund dat t Oldvrais tussen ±1300 – ±1400 as schrief- en handelstoal ien de Grunneger Ommelanden verswonnen is. Mor t Oldvrais en t Oldsaksisch hemmen hailtied noast nkander bestoan.
As t Oldvrais as aalgemaine spreektoal verswonnen is, din zol dat betaikend hemmen dat ter ien ± 100 joar, binnen drij generoatsies zeg mor, ien Grunneger Ommelanden n spreektoalwizzeln west het van t Oldvrais noar t Middelnederduuts. Dat is nooit aanteund. Ook nait dat zukswat al eerder ienzet hemmen zol.
Aal lu kommen hailtied aanzetten mit veurbeelden van t verdwienen van Oldvraize schrieftoal.
Mit t vervaal van de Vraize handelsmacht vervil ook t Oldvrais as schrieftoal ien Grunneger Ommelanden. Dat ging touglieks mit opkomst van de Hanzemacht. Van dou òf aan tot ± 1600 schreef Grunneger elite ien t Middelnederduuts. Noa ± 1600 mainst ien t Nederlands. Ien Estland en Letland is n vergeliekboare situoatsie west mit t Duuts als schrieftoal en t Estisch en Lets as spreektoalen.
Middelnederduuts of Middelnedersaksisch
Ien Nederland zeggen ze Middelnedersaksisch en ien Duutsland Middelnederduuts. t Grunnegers kin-je ook zain as de westelkste variant van t Nederduuts. Mor noa Twijde Wereldoorlog kon t woord Duuts n zetje gain snaren meer lieden. Volgens dij omschrievens prouten Jobke’s Duutse veuròllen Nederduuts/Niederdeutsch/Plattdeutsch/Platt en de Nederlandse Nedersaksisch, plat of boers.
Slaat se up dat Muul, dat et klappet
Om joe t gevuil te geven dat t Grunnegers onderdail is van n groot Europees gehail, doar ie varianten van begriepen kinnen tot wied over laandsgrinzen en tieden hìn; lees ofschaaidsbraif ien t Middelnederduuts van n mouder dij heur meschain wat áál te staark om heur dochters bekommert. Stoere woorden bennen nummerd.
- Jy: jullie. 2. Awers: liekewel. 3. Be’en: bidden.
‘’Myne leewen Döchters, Anne Kunicke un Gödecke Christine!
Dewyl ik wol förchte, dat ik uut düssen Lager wol nich wedder upstaan, sondern daarupgaan un starwen werre, Jy(1) nu awers(2) by my syn, dat ik Ju uutförlich seggen un leeren kann, so hebb’ ik düssen Breef mit egen Händen schreven un unnerschreven, ook verseegelt, Ju ton Gedächtnisz hinnerlaten, un befehle Ju, dat Jy Ju daarna richten schöölt na mynen Afstarven.
Vöör’t Eerste schöölt Jy vöör allen Dingen gottesförchtig syn, flytig be’en(3) un in de Kerken gaan. (…)
Wenn Jy vun Dische upstaat un dat Danzen angeit un ener bi Ju sitten geit, so seet em ja nich an. Wenn he Ju denn wat vöörsprekt, so antwooret em ja by Lyve nich.
Will he Ju denn by de Hand nehmen, so tehet(4) de Hand weg un steket se under de Schörte, daar mööt he ja wol wegblyven. Wenn he Ju denn wat vun Freen seggt o’r dat he Ju leet hädde oder derglyken, so swygt stille un doet as wenn Jy dat nich hört. Wenn he denn lyke sehr(5) dawedder vun sprekt, so segget: wat hebt Jy mit my to doon, ik hebbe ju Ködern gar nich nödig, dat latet man blyven. (…)
Wenn de Junggesellen des Nachts na ehrer Gewohnheit mit der Lymstange(6) lopet, un de Specksoppe(6) bringet, un den up Ju Kamer komet, daar Jy syd, so lopet achter Juer Wäschen(7) Bedde un gaat daarup sitten, so mötet se Ju wol mit fre’en laten, dat will ik Ju befehlen, myne leewen Döchters, dat versta Jy wol, daar richtet Ju na.
Wenn se awerst glykwol kämen mit Ju to ködern, so segget: pakket Ju weg un latet my mit Fre’en, o’r ik sla ju up de Snute(8), jy unbeschrynen(9) Esels, wat hebbet jy up de Jungfernkamer verloren? Wenn se denn noch keene Free hollen willt un willen Ju pipen(10) (markt wol dat Sprikwoort: ‘Vun Pipen upr Lippen, kummt Frundskupp unner de Slippen.’(11) as de besopenen Junkers to doon pleggen, so lyd’t dat jo by Lyve nich, un slaat se up dat Muul, dat et klappet un segget: Gaat hen, wo jy dat gewohnt sünd.
- Tehet: trek. 5. Lyke sehr: toch. 6. Lymstange, Specksoppe, liemstok. 7. Wäschen: femilie. 8. Snute, snoet, bek. 9. Unbeschrynen, onfersounlek. 10. Pipen, doetjen. 11. Slippen, hemdslip.
(Van doetjen op lip, komt vrundschop onder t hemdslip)!
Wenn Junggesellen mit Ju danzen willen, so könnt Jy wol neinen danz verseggen, awerst, wenn se Ju in’n Danzen o’r naher pipen willt, dat schöölt Jy by Lyve nich ly’n,
sondern schöölt se up de Pipsnute slaan un seggen: jy unverschamde Ossen, wat hebbet jy mit my to doon? (…).
Ogen by Lyve nich up, etet un drinket ja nich veel; wenn Jy danzet, so tredt fyn sedig un lyse to, holet Jue Hanne nedder vöört Lyf un maakt en fyn eerbarn sedigen Knix. Dat will ik vun Ju gehollen hebben, myne leewen Döchters Anne Kunicke un Gödecke Christine, dat hör Jy wol.’’
Let op dij woorden mit e-oetgangen: Miene, Liemstange, klappet un segget, want as volle slotvokoalen van Oldsaksische woorden (dagos/-as) verminderd bennen tot n ‘stomme e’, (sjwa): doagen, din spreken wie van Middelnedersaksisch. Ien Oost-Grunnen is dij sjwa bleven: kouke. Kiek ien Ter Laans NGW, blz. 203/205: kouk-kouke.
Kloeke op zuik noar kouk en kouke
Gesinus Kloeke waas n onderwiezerszeun oet Schagen.
Tussen 1914 en 1919 waas e leroar Duuts ien Winschoot en Alkmaar, dou ien Leiden en loader perfester.
Ien tied van zien leroarschop ien Winschoot begon Kloeke aan zien veulbesproken ‘dialectgeogroafische fietstochten’.
Kloeke’s vraauw schreef ien t veurwoord bie zien dagboukfragmenten: Zinnetjes als ‘regenbui, band stuk, te voet naar…’ komt men telkens tegen. Maar wat meer is: de dialectgeografie was nog een particuliere liefhebberij, de onderzoeker moest zijn weg zien te vinden in volkomen onontgonnen terrein en dus van dorp tot dorp goede zegslieden zoeken.
Veur zien bouk De Hollandsche expansie in de zestiende en zeventiende eeuw presentaaierde Gesinus Kloeke n toalkoart van Nederland en België. Op dij koart, dij loader noam kregen het van ‘Kloekekaart’, haar e doezenden meetpunten zet, doar dialekgegevens mit haand op ientaikend worden konnen.
1916, Dinsdag 8 Augustus. Over Zeerijp en Loppersum naar Stedum. Onderweg smerig café en jongetje met borrel.
In Stedum (…) vrouw om kint uitgelachen, terwijl nog geen uur geleden kient bespot werd te Holwierde.
Vrijdag 18 Augustus. Vergeefsch bezoek in Farmsum en Delfzijl. Zondag om 7 uur bij Takens. Olthoff zegt, dat Rietema, Zijlma en Juffrouw Hagedoorn (geboren te Kantens of Zandeweer) zuiver zijn, maar Tilbusscher niet. Om 1 uur thuis gekomen. Tusschen Adorp en Aduard is de brug de grens van het ‘Overdaipsters’.
1917 Maandag 13 Augustus. In regenbui naar Woudbloem (ver afgelegen aardappelmeelfabriek). Gewacht in smerige kroeg (’t hemeltje). Eigenaardig milieu, man van in de 90, oude Bakker (lange haren, kuch, rooken bij de haard), zijn vrouw van 80 (ik schatte ze op 60) en nog een oude man, die met ‘jong’ werd aangesproken, scheeve schouders, hooge pet, smerig gezicht, groote kring, gesprek over turf en turfprijzen en kwaliteit (geen mot), nog een frissche jonge schippersvrouw. De ‘jong’ moet geld natellen dat oude vrouw van een ander inwisselt tegen bankpapier. Kwispedoor, mijn limonadefleschje (kogelfleske) met vinger open, twee karaffen, een met jenever en ander met brandewijn, de jong heeft zich eenmaal vergist, och hemel,
’t is brandewien, weer teruggegooid in karaf en ander gehaald. De ‘jong’ blijkt later daar ‘in kost’, dus soort kellner (…). Mag ik mijn fiets hier binnen zetten? Asjeblieft.
Donderdag 16 Augustus. Naar Norg. De Norgsche ēi zweemt heel in de verte naar aai, maar feitelijk toch ēi, in Roden reeds meer, in Peize dunkt me nog meer (…).
Waar houdt toch de apokope op? Ik had gedacht te Norg, maar het is nog zuidelijker. Zou misschien Haule interessant kunnen zijn?
Zaterdag 18 Augustus. Naar Roden en Peize. In Garmerwolde zegt men volgens V.d. Molen kouk. Per fiets naar Peize. Vrouw weer in café, zeer zwijgzaam, maar per slot van rekening toch de rest der woorden gezegd. Geen verschil meer tusschen [o] en [ɔː], behalve bij m[ɔː]k[ŋ]. Is het dus toch verbeelding? Eventueel een volgend jaar nog eens een oud man vragen (…). Even omgefietst en twee vliegmachines gezien (…). Om 4½ terug, opkomende donderbui, nog even nat. ’s Avonds dit uitgewerkt.
Zondag 19 Augustus. ’s Morgens naar Eelde, bezoek bij Hartlief, niet thuis. Vrouw nette en voorkomende indruk. Visitekaartje afgegeven en gezegd volgend jaar weerkomen.
Maandag 20 Augustus 1917. Per tram naar Leek. Daar aan Joodsche slager weg gevraagd. Langs kanaal eerst naar Zevenhuizen. Jongen op straat uit Zevenhuizen (=zøbmhyzn) geeft antwoord: koek=koek, ein, twei, drie, vier, [e]lf, tw[a]lf (…). In Houler Wijk wordt algemeen zuiver Friesch gesproken. Eveneens in Appelscha. Juffrouw aan de Friesche grens (spreek ook Hollandsch): hier beginnen ze direct Friesch te praten. In Houle onderscheidt men Boersch (=plat) en Friesch. Dezelfde onderscheiding in Donkerbroek.
Smerige kroeg in Houle. Man is uit Friesland, vrouw daar uit de buurt. Kleine jongen praat het plaatselijk dialect: koek=k[u]kə (…).
Maandag 5 Augustus 1918. Over Enumatil (voorbij zeilende schepen, wild paard met Fries) naar Grootegast naar onderwijzer Nienhuis.
Was nog niet thuis, even koffie gedronken in hotel daartegenover waar inbezitneming van wol was. Hij geeft heele zekere antwoorden, is vlot en geeft uit zich zelf. Ik zou daar dunkt me wel weer kunnen komen. Zij heeft er ook wel plezier in. Toen naar Opende (regenbui, schuilen in boerderij). Verlegen meisje in ongezellige herberg geeft niet vlot. Toen Cremer opgezocht, verboerd, ik zal hem na 19 aug. (schoolbegin) schrijven; wanneer ik kom,
twee leerlingen beide van daar geboren ouders, na half twaalf. Juurt Schuilinga (spr. Uit Joerd), zijn onderwijzeres, woont in Stroobos. Stroobos is ook half Friesch, half Groningsch. In Doesum: onderwijzer Tamsma. Onderweg in Doezum een daar geboren jongen ontmoet die zegt: huller (wesp) (…).
Dinsdag 6 Augustus 1918. Op weg naar Garnwerd een vrouw uit Dorkwerd ontmoet, die zegt: vligŋ, een, twee, drie, koek is soet, steen, been. Zij is daar geboren en heeft daar altijd gewoond. Bij onderwijzer Stuur verkeerde inlichtingen, daar hij niet in de plaats geboren is (enkele duidelijke fouten maakte hij, zooals ik naderhand constateeren kon). De kinderen hebben moeite met en en in. In kroeg gehoord van Oom Wiersema: yt en hys voor uit en huis, joe voor u (in Winsum i), wient (=wind), ien tun (in de tuin), sloug=sloeg, laip=liep, lopt=loopt, kient slɛpt.
De herbergier komt uit Middelstum en beveelt me daar aan: J. Venhuizen, rentenier, bewoont villa Menteda (naar Barhold Entens), beminnaar van geschiedenis etc. en onderwijzer de Vries in Zoutkamp. In hoofdzaak vergeefsche tocht, doornat thuis gekomen.
Dagboukfragmenten lopen deur tot dunderdag 8 augustus 1918. Ale gegevens vulde Kloeke loader aan via ofvroagens en via kraant en tiedschrift. Aan zien Winschootse periode hil Kloeke biezundere belangstellen over veur Oost-Nederlandse dialecten. Zien eerste publikoatsie op t kontraain van Nederlandse toalgeografie haar betrekken op apokoperings-isoglosse ien Grunnen en Drint (apokope=ofsnieden).
Dat ging om isoglosse, toalgrìns, van ofsnieden van de sjwa:
kouke-kouk.
